پریرا چنین می‌گوید - آنتونیو تابوکی

«پریرا» روزنامه‌نگار باسابقه‌ایست که اخیراً در یک روزنامه درجه دوی لیسبون به عنوان مسئول صفحه فرهنگی مشغول شده است. در این چند ماه او یک‌تنه صفحه فرهنگی را که هفته‌ای یکبار در روز شنبه چاپ می‌شود چرخانده است. پریرا دچار فشار خون و بیماری قلبی است و دکتر به او تأکید کرده است که در صورت ادامه سبک فعلی زندگی‌اش مرگ به او بسیار نزدیک خواهد بود. او یک مسیحی کاتولیک است اما به معاد اعتقادی ندارد. در آغاز روایت پریرا در حین ورق زدن یک مجله روشنفکرانه کاتولیکی به مقاله‌ای در خصوص مرگ برمی‌خورد که توجه او را جلب می‌کند. تلفن نویسنده‌ی مقاله (مونتیرو روسی) که جوانی تازه فارغ‌التحصیل است را  پیدا و به او پیشنهاد همکاری می‌دهد. موضوع همکاری نوشتن مقالات یادبود برای نویسندگانی است که در آینده نزدیک خواهند مرد؛ تا در صورت فرارسیدن مرگ غیرمترقبه یکی از آنها، روزنامه بتواند در سریع‌ترین زمان ممکن آن را چاپ کند.

تاریخ شروع داستان ماه ژوئیه سال 1938 است یعنی کمی پیش از آغاز جنگ جهانی دوم. در این زمان صف‌بندی‌ها در اروپا شکل گرفته و از چندی قبل به صورت آزمایشی این اتحادها توان خود را در جنگ داخلی اسپانیا به آزمون و تجربه گذاشته بودند. در پرتغال هم دولتی ناسیونالیست و راستگرا بر سر کار بود که اگرچه به صورت رسمی با آلمان و ایتالیا متحد نشده است اما علایق مشترک و همسو را به صورت شفاف نشان می‌داد و خواننده در پس‌زمینه داستان این نشانه‌ها را می‌بیند.

پریرا که چند سال قبل همسرش را از دست داده است و فرزندی هم ندارد بیشتر در گذشته سیر می‌کند و ارتباطات چندانی با زمانه و محیط خود برقرار نمی‌کند. او خود و روزنامه‌اش را موجوداتی مستقل تعریف می‌کند که نمی‌خواهند وارد سیاست و صف‌بندی‌های موجود شوند. مونتیرو روسی و نامزدش مارتا، جوانانی آرمانخواه هستند و برخلاف پریرا نمی‌توانند خود را از اتفاقات روز جدا کنند. مقالاتی که مونتیرو روسی می‌نویسد ارزش ادبی چندانی ندارد و از لحاظ معیارهای سیاسی موجود امکان چاپ هم ندارد. قاعدتاً پریرا می‌بایست این همکاری را خاتمه دهد اما ....

در ادامه مطلب بیشتر در مورد داستان خواهم نوشت. دو سه پاراگراف اول داستان را در اینجا بشنوید.

********

پیش از این «میدان ایتالیا» را از این نویسنده خوانده و در موردش نوشته‌ام. «پریرا...» تنها کتاب نویسنده است که در لیست 1001 کتابی که قبل از مرگ می‌بایست خواند حضور دارد. من اگر می‌خواستم بین این دو کتاب یکی را برای این لیست انتخاب کنم حتماً میدان ایتالیا را برمی‌گزیدم. این کتاب بنا به شواهد سه نوبت ترجمه شده است. ترجمه‌ای که من خواندم توسط دو انتشارات مختلف چاپ شده است؛ در نوبت نخست همانطور که در عکس مشخص است یک عنوان فرعی در زیر عنوان اصلی آمده است که من را متعجب کرده است!

مشخصات کتاب من: ترجمه شقایق شرفی، انتشارات کتاب خورشید، چاپ اول مرداد1393، تیراژ 500 نسخه، 190صفحه.

پ ن 1: نمره من به کتاب 3.7 از 5 است. گروه A. (نمره در گودریدز 4.1 نمره در آمازون 4.4)

پ ن 2: مطلب بعدی درخصوص کتاب «ژه» (ابله محله) اثر کریستسن بوبن خواهد بود. کتاب بعدی که شروع خواهم کرد «زنگ انشاء» اثر زیگفرید لنتس است.

 راوی و روایت

راوی اول‌شخص (نویسنده) روایت را به گونه‌ای آغاز و ادامه می‌دهد که گویی پریرا بخشی از داستان زندگیش را برای او تعریف کرده است و راوی این شنیده‌ها را با کمترین فاصله زمانی روی کاغذ می‌آورد و به همین دلیل کتاب می‌شود: پریرا چنین می‌گوید. البته در انتهای کتاب فصلی است با عنوان یادداشت نویسنده که در آنجا با چگونگی شکل‌گیری داستان آشنا می‌شویم. امری که همواره برای من جذاب بوده است. در سال 1992 یک روزنامه‌نگار سالخورده پرتغالی از دنیا می‌رود. فردی که در دهه چهل و پنجاه و در دوران دیکتاتوری سالازار کار روزنامه‎‌نگاری کرده بود و پس از آن به حال تبعید به پاریس رفته بود و تابوکی او را در همان ایام دیده بود. نویسنده برای ادای احترام به دیدار تابوت این روزنامه‌نگار می‌رود. شاید حدود یک ماه بعد شخصیت پریرا در ذهن نویسنده شکل می‌گیرد و این روزنامه‌نگار قدیمی به بازدید نویسنده می‌آید و چند هفته‌ای را با یکدیگر می‌گذرانند و گفتگو می‌کنند و حاصل این گفتگوی ذهنی می‌شود همین داستان... داستانی ساده، فاقد پیچیدگی، با نثری آهنگین که بخشی از آن به رویت خواننده فارسی‌زبان می‌رسد.

تم اصلی داستان هم مرتبط با این سوال همیشگی است که در جامعه‌ای که صحنه نبرد خیر و شر شده است، آیا انسان می‌تواند از این نبرد کناره‌گیری کند و باصطلاح نان و ماست خودش را بخورد؟! پریرا شخصیتی است که با بیان بی‌علاقگیش به سیاست و اینکه کار فرهنگی برایش اولویت دارد تلاش می‌کند خود را از این عرصه دور نگاه دارد. و با توجه به اینکه مسئول صفحه فرهنگی یک روزنامه است طبعاً پای نویسندگان مطرح آن زمان نیز به میان کشیده می‌شود و در دو دسته قرار می‌گیرند: آنهایی که به نفع طرف خیر موضع می‌گیرند و دسته‌ی دیگر... در واقع آنهایی که حتی سکوت می‌کنند به نوعی در طرف مقابل قرار می‌گیرند.

پریرا مرد ساده و بی‌ریایی است. ذهن پاکی دارد اما از دنیا کناره گرفته است و انگار دنیا برایش مرده است و دریچه ذهنش را به روی اخبار بسته است. اما اتفاقاتی رخ می‌دهد و او کم‌کم از این انزوای خودخواسته خارج می‌شود و در نهایت نقش خود را بر روی صحنه ایفا می‌کند. داستان در واقع شرح این سفر تحولی پریراست.

نامه‌ی وارده

دوست عزیز نادیده

میله بدون پرچم

می‌دانم که در این زمانه نوشتن نامه معمول نیست اما لطف این کار را ما که چشیده‌ایم نمی‌توانیم فراموش کنیم و این کار را کنار بگذاریم. دکتر پریرا یک بار دیگر سبب خیر شد. انتظار نداشتم که هفته گذشته در نقاط مختلفی از سرزمین شما جانی دوباره بگیرم؛ با کلاهی کتانی بر سر، پوستی روشن، موهای مسی‌رنگ افشان، چشمانی سبز و دستانی خوش‌تراش، با یک پیراهن رکابی که بندهایش در پشت به صورت ضربدری قرار می‌گیرد، پا به عرصه ذهن خوانندگان بگذارم و با بدنی نحیف و لاغر، صورتی رنگ‌پریده و موهای کوتاه و بور خارج شوم یا به قول تو پا در هوا گم شوم.

وقتی هفته گذشته این برایم پیش آمد، از روی کنجکاوی جستجویی کردم تا بیشتر در مورد دوستان جدیدم و سرزمین‌شان بدانم. از هنر آتش‌افروزی و داس‌ورزی و مسائلی از این دست که بگذریم چند نکته برایم جالب بود.

اولین نکته این بود که در اوایل قرن بیستم در نقاط بسیاری از دنیا، در جاهاییکه این احساس وجود داشت که از قافله تمدن بخصوص در عرصه‌های اقتصادی و صنعتی عقب مانده‌اند، بخصوص در سالهای بین دو جنگ، حرگتهای مشابهی شکل گرفت و کسانی که زمام امور را به دست گرفتند تلاش کردند تا برای رفع آن عقب‌ماندگی‌ها به نوسازی ساختارهای جامعه بپردازند. اکثر آنها کارشان در نهایت مثل نخست‌وزیر تحصیل‌کرده ما، سالازار، به استبدادورزی کشید. دستهای پشت پرده‌ای هم در کار نبود. نه در برآمدن آنها و نه در استبدادورزی آنها. آنها ناسیونالیست‌هایی بودند که خود را منجی کشورشان می‌دانستند. تلاش کردند همانند یک منجی یک‌تنه همه امور را به سرمنزل مقصود برسانند. کاری که نشدنی بود. در سرزمین‌هایی که معضلات فرهنگی شدیدتر بود، نشدنی‌تر!

نکته دوم این بود که مردم شما ظاهراً به جایی رسیده‌اند که اگر کلمات «آرمان» و «تعهد» به گوش‌شان بخورد کهیر می‌زنند. این چیز خوبی نیست و کار را برای من سخت می‌کند چون به هر حال ما جوانانی آرمانگرا بودیم و خواستار ایفای مسئولیت و ادای تعهد اجتماعی. حتماً در داستان دیده‌ای که ما، من و مونتیرو روسی، چگونه به نویسندگان عصر خود نگاه می‌کردیم. شاید برخی از این نویسندگان را نشناسید. شما همینگوی، دوس‌پاسوس، مالرو، اورول و کستلر و امثالهم که در جنگ داخلی اسپانیا حضور داشتند را می‌شناسید چرا که اکثراً پس از جنگ شاهکارهایی خلق کردند و آن سابقه حضورشان در کنار جمهوری‌خواهان بیشتر به چشم آمد. اینها اما قید و بندهای کمتری برای این حضور به دست و پایشان بود... به نسبت نویسندگانی که در کتاب مطرح شدند؛ نویسندگان عمیقاً کاتولیکی که علیرغم موضع‌گیری اسقف‌ها به نفع فرانکو به میدان آمدند. مثلاً ژرژ برنانوس که بی‌تفاوتی را صفتی مربوط به شیطان می‌دانست و وارد کارزار شد و یا نویسنده‌ای مثل فرانسوا موریاک که کاتولیک مومنی بود و بعدها هم برنده نوبل 1952 شد عنوان کرد که یک نویسنده مومن نمی‌تواند در برابر حوادث جهان بی‌طرف بماند. پل کلودل و دیگران نیز به همین ترتیب. کار این نویسندگان به‌زعم من خیلی ارزشمند بود. از امثال مارینتی که رسماً پشت سر موسولینی قرار گرفتند که بگذریم گروه دیگری وجود ندارد. سکوت در میانه نبرد خیر و شر چه معنایی دارد؟! به قول آن رفیق‌تان این سکوت‌کنندگان چه به شراب نشسته باشند چه به نماز ایستاده باشند فرقی نمی‌کند. ظاهراً خواندن این کلمات چندان خوشایند شما نیست.

سومین نکته این بود که در سرزمین شما چقدر افکار مشابه پرفسور سیلوا رواج دارد! راستی چقدر آنجا پرفسور زیاد است!! نه از آن لحاظ که در این اوضاع و احوال دنبال تحقیق پیرامون خنیاگران دوره‌گرد قرون وسطی باشند، نه، بیشتر از آن جهت که کشورشان را جایی تصویر و تحلیل می‌کنند که هنوز و باز، به یک دیکتاتور نیاز دارد. بس نیست!؟ چندبار باید کورتانیدزه‌، شما را بفشارد و له کند و به زیر بیافکند و با تشک آشنا کند!؟

بگذریم.

پریرا دچار روزمرگی و یکنواختی شده بود. تصور کن هر روز املت بخوری، چه با سبزی‌های معطر چه بدون آن! در گذشته زندگی می‌کرد. نه دوستی نه رفیقی و نه حتی گناهی که ارزش بازگو کردن داشته باشد. با تصویر همسرش صحبت می‌کرد و اوضاع خرابی داشت. نمی‌دانم آیا توجه کردی که برای دیدار مونتیرو روسی عطری به خودش زد که 11 سال قبل خریده بود! این یعنی در ده سال گذشته ملاقاتی در این حد هم نداشت. نمی‌دانم آیا آرامش با کناره‌گیری از جامعه و اخبار به دست می‌آید؟ آیا اگر ما بی خیال سیاست شویم سیاست هم بی‌خیال ما می‌شود؟! هرچند وضعیت فعلی دنیا به‌گونه‌ایست که اخبار را در حلقتان فرو می‌کند اما کناره‌گیری هم دوای هیچ دردی نیست. قبول دارم که ما جوانانی ساده و سطحی بودیم؛ این از مقاله‌هایی که می‌نوشتیم مشخص است اما ادامه روندی که شما در پیش گرفته‌اید آدمهایی به مراتب سطحی‌تر از ما تولید می‌کند.

پریرا گام‌های تحول را اپسیلون اپسیلون طی کرد. دچار تردید شد. دچار پشیمانی شد. از این که نمی‌توانست کاری بکند دچار عذاب وجدان شد اما بالاخره راهش را پیدا کرد. قرار نبود همه اسلحه به دست بگیرند و به جبهه آراگون بروند. الان که فکرش را می‌کنم کار کوچکی هم نکرد. خودش را تغییر داد و این بزرگترین انقلاب ممکن بود. از حرف‌هایت احساس کردم نوع تحول شخصیتی پریرا چندان به دلت ننشسته است. نگاهی به خودت بیانداز. آیا وقتی به آلبوم عکس‌های خودت نگاه می‌کنی در همه‌ی عکس‌ها یک «میله» ثابت حضور دارد؟! به دوران دانشجویی پریرا نگاه کن؛ چگونه آن جوان پر شر و شور که به زندگی چون آینده‌ای درخشان می‌اندیشید به پریرای ابتدای داستان تبدیل شد؟ برایت قابل قبول نیست که کنار ساحل از قطار پیاده شود و به یاد ایام جوانی تنی به آب بزند؟ آیا تو درون خودت این توانایی را نمی‌بینی که مثلاً در مسیر مترو از فرهنگسرا تا صادقیه، در ایستگاه سبلان یا شریف توقف و یک فعالیت جذاب انجام بدهی؟! به راحتی این کار را می‌کنی. به نظرم از این زاویه نمی‌توانی داستان را زیر سوال ببری.

شاید نظریه تعدد ارواح را نپسندیده‌ای و تصور می‌کنی که واقعاً تحول شخصیتی پریرا بر مبنای آن شکل گرفته است. اینگونه نیست. بیان آن نظریه کاتالیزوری بود تا پریرا به جنبه‌هایی از شخصیتش اجازه بروز و ظهور بدهد. شاید تماس و ارتباط با قطب مخالفش، یعنی مونتیرو روسی و من، که سرشار از توجه به زندگی بودیم و از مرگ متنفر، کاتالیزور دیگری بود. خیلی در این مورد سخت می‌گیرید. شاید به همین علت است که در قبال تغییر در جامعه تقریباً به مرز ناامیدی نزدیک شده‌اید. در اینجا در وبلاگ خودتان شعری دیدم که آن را یادآوری می‌کنم و توصیه می‌کنم روزی پنج بار از روی آن بنویسید!

شاید بخواهی تابوکی را با هموطنش اومبرتو اکو مقایسه کنی و... مشکلی نیست. خیلی از مخاطبان از طرح‌های ساده خوششان می‌آید و برخی از پیرنگ‌های پیچیده لذت می‌برند. بیشتر از این روده‌درازی نمی‌کنم. در انتها فقط توصیه می‌کنم بیشتر از پیش به دوران کودکی خود فکر کنی و به عبارتی بیشتر به کودک درونت ابتکار عمل بدهی.

در مورد قضاوت درخصوص کیفیت ترجمه اثر من متاسفانه نمی‌توانم به شما کمکی کنم.

قربانت

لیز دلونه (مارتا)

5 ژوئن 2020

بعدالتحریر:

من الان مدتهاست که در آنگولا، از مستعمرات سابق پرتغال، زندگی می‌کنم. در یک منطقه پرت و دورافتاده. مطمئناً فکر نکردی که این نامه را به کمک گوگل ترانسلیت برای تو نوشته‌ام! این نامه را به کمک همسایه‌ام که مهاجری از کشور شماست نوشته‌ام. طبعاً حضور من در اینجا منطقی است اما حضور ایشان... بگذریم.

این جمله را هم از کتاب برایت به یادگار می‌نویسم: «فلسفه ظاهراً به حقیقت می‌پردازد در صورتی که چه بسا از تخیلات حرف می‌زند، و ادبیات ظاهراً به تخیلات می‌پردازد در صورتی که شاید بازگو کننده حقیقت است.»

سالازار دیکتاتوری بود که 36 سال زمام امور را در دست داشت اما گاهی که مثلاً در زمینه سانسور با دیگران مقایسه‌اش می‌کنم؛ دیگرانی که می‌توان سانسورنشده‌های دوران زمامداری‌شان را بر روی پاکت سیگار لیست کرد، به این نتیجه می‌رسم که سالازار خوشبختانه آدم کاربلدی نبود!