مردی که گورش گم شد - حافظ خیاوی

این مجموعه داستان کوتاه شامل هفت داستان است؛ به غیر از داستان آخر باقی داستان‌ها توسط راوی اول‌شخص روایت می‌شود. در سه داستان ابتدایی، راوی پسربچه‌ای نوجوان و در سه داستان بعدی مردی جوان است. راویان اسمی ندارند اما نویسنده با تغییر در اسامی دیگر (مثلاً برادران راوی) تلاش کرده است که این راویان شخص واحدی تلقی نگردد. علت آن قابل درک است، چرا که همینطوری هم مخاطبان ممکن است همه‌ی اتفاقاتی که برای راویان رخ می‌دهد را به تجربیات شخصی نویسنده مرتبط سازند. مکان روایات هم اگرچه نامشخص است اما قرائن نشان می‌دهد که همگی ریشه در خیاو (مشکین‌شهر) دارند. داستان‌ها طرح ساده‌ای دارند و راویان ضمن پیش‌بردن خط اصلی داستان گاه و بیگاه به حواشی متعدد اما کوتاهی می‌پردازند. ساختار جملات در داستان‌ها عمدتاً کوتاه‌کوتاه است. نتیجه این‌که در کل، ریتم داستان‌ها تند و پرکشش از کار درآمده‌اند و در کنار موقعیت‌های بعضاً طنزآلود، موجبات جذابیت این مجموعه برای مخاطب را فراهم آورده است. به‌گونه‌ای که من اطمینان دارم درصد بالایی از مخاطبان وبلاگ از خواندن این کتاب احساس رضایت خواهند داشت.

اصطلاح بومی‌گرایی در مورد این مجموعه زیاد به کار برده شده اما این بدان معنا نیست که داستان‌ها به یک محدوده خاصی منحصر شود. در واقع جنس اتفاقاتی که در این شهر کوچک در سی‌چهل سال قبل رخ داده است (و حتی همین الان رخ می‌دهد) با شهرهای دیگر این سرزمین تفاوت چندانی ندارد لذا ممکن است مخاطبان از نفاط  مختلف این سرزمین با آن احساس تجربه‌های مشترک کنند... البته طبیعتاً نه از جنس تجارب باغ سید!

گاهی ما از خشونت جاری در فضای مجازی و غیرمجازی می‌نالیم و اینطور به نظرمان می‌رسد که گویی ده سال قبل یا بیست سال قبل "در" بر پاشنه‌هایی کاملاً متفاوت می‌چرخیده است. یکی از محاسن چنین داستانهایی می‌تواند این باشد که به یاد ما بیاورد در روزگار نه‌چندان دور چه کاشته شده است و...

داستان‌های این مجموعه، بد یا خوب، غلظت بالایی از خشونت کلامی و جسمی را در بر دارد. کودکانی که در داستان‌های ابتدایی ذهنی تقریباً لطیف دارند و هنوز می‌توان در آنها نشانه‌ای از مهربانی و رحمت را یافت، در مواجهه با محیط اطراف تبدیل به جوانانِ سه داستان بعدی می‌شوند و از آنها افعالی سر می‌زند که مو بر تنِ آدم سیخ می‌گردد. شاید به همین علت باشد که داستانهای انتهایی همه بر محوریت مرگ روایت می‌شوند و از این زاویه ترتیب قرار گرفتن داستان‌ها هوشمندانه است.

در ادامه مطلب اشارات مختصری به داستان‌ها خواهد شد.

..............................

مشخصات کتاب: حافظ خیاوی، نشر چشمه، چاپ هفتم زمستان 1388، 96 صفحه، تیراژ 2000 نسخه (چاپ اول زمستان 1386)

پ ن 1: نمره من به مجموعه 3.7 از 5 است. گروه A. (نمره کاربران سایت گودریدز 3.1)

پ ن 2: کتاب بعدی خداحافظ برلین اثر کریستوفر ایشروود خواهد بود و پس از آن وقتی یتیم بودیم از ایشی‌گورو.

 

یک دغدغه‌ی ذهنی!

آیا منطقی است که از غلظت بالای خشونت در یک اثر ادبی بدون توجه به داستان و اصول آن گلایه کنیم؟! آیا منطقی است که اگر مثلاً به نظرمان آمد که شخصیت زنِ رمان سووشون دچار انفعال است نویسنده را متهم به ترویج انفعال کنیم!!؟ مثلاً اگر در داستانی، شخصیت اصلی خرافاتی باشد می‌توان آن نویسنده و آن اثر را مروج خرافات قلمداد کرد!!؟ مثلاً اگر در یکی دو داستان‌ از همین مجموعه، موضوع تجاوز به کودکان مطرح شود این داستان به رواج خشونت و بداخلاقی در جامعه پرداخته است!!؟

می‌دانم این سؤالات کمی خنده‌دار است اما وقتی تجربه و اطلاعات لازم را در یک حوزه نداشته باشیم همین می‌شود. اگر با همین فرمان به سراغ ادبیات جهان برویم که مضحکه خاص و عام می‌شویم!

این دغدغه ارتباط چندانی با این مجموعه داستان ندارد و صرفاً چون در یکی دو گروه مجازی به چنین قضاوت‌هایی برخوردم در اینجا در موردش نوشتم... شاید بحث خوبی درگرفت. حال به داستان‌های این مجموعه بپردازیم:

روزه‌ات را با گیلاس باز کن

راوی پسربچه‌ی نوجوانی است که تصمیم گرفته است بدون اطلاع و برخلاف میل مادر و پدر و خواهرهایش روزه بگیرد. او صبح که از خواب بیدار می‌شود از خانه بیرون می‌زند تا این خبر را به دختردایی‌اش (سومان) بدهد. او عاشق سومان است. سومان بالای درخت گیلاس حیاط خانه‌شان نشسته است. درختی که چشم خورده و امسال میوه نداده است. سومان، راوی و روزه گرفتنش را چندان جدی نمی‌گیرد اما به او می‌گوید موقع افطار بیاید تا دوتایی روزه‌ی خود را با دو گیلاسی که لای شاخ و برگ درخت کشف کرده است باز کنند. وعده‌ی زیبایی که البته...

هی تو دلم می‌گفتم اگر این کار را بکنم، سومان را می‌گیرم. اگر این سنگ را با پایم بزنم، از روی پل رد شود و برود جلو در شهربانو بایستد، سومان را می‌گیرم. اگر قبل از رسیدن این ماشین که خیلی هم تند می‌آمد، از خیابان رد شوم، سومان را می‌گیرم و دویدم. ماشین ترمز کرد. جیغ ترمزش در آمد. راننده پیاده شد؛ مرد چاق و سبیلویی بود. دنبالم کرد، دویدم. فحش داد، هم به مادرم و هم به خواهرم. نگفت کدام خواهرم. ناراحت شدم. دلم به حال خواهرهام سوخت. آن بیچاره‌ها که حتماً، الان خوابیده بودند، چه کاری به کار این نره‌خر داشتند. گفتم: «قمر بنی‌هاشم ماشینت را بزند به دیوار.» یواش گفتم.

آن‌ها چه جوری می‌گریند؟

راوی پسربچه نوجوانی است که قرار است در مراسم تعزیه‌خوانی نقش عبدالله (فرزند کوچک امام حسن) را ایفا کند. او اتفاقاتی که از ابتدا تا انتها در این مراسم رخ می‌دهد را روایت می‌کند. با همان زبان کودکانه و گاه طنزآلود... سوال محوری‌اش هم (مثل عنوان داستان) این است که دیگران چقدر راحت گریه می‌کنند در‌حالی‌که او نمی‌تواند این‌کار را به‌راحتی انجام دهد.

شبیه‌گردان، علم‌گردان، اسب‌بانها، پاسبان‌ها و حتا رضا و محمد هم گریه می‌کنند و من گریه‌ام نمی‌آید. چشم‌هایم را می‌بندم، پلک‌ها را روی هم فشار می‌دهم، مادربزرگم را که چند سال پیش مرده بود به یاد می‌آورم، اما اشک نمی‌آید، که نمی‌آید. رقیه تا دهانش را باز می‌کند، صدای ناله بلند می‌شود. بعضی‌ها به سرشان می‌زنند، بعضی‌ها به زانوهایشان. حتا یک نفر آن‌طرف میدان، پشت نیمکتی که پرویز نشسته، از حال می‌رود و چند نفر او را بر می‌دارند می‌برند بیرون.

...مادرم می‌گوید: «چشمی که برای حسین گریه کند، روز قیامت می‌خندد.» آخرین بار که گریه کردم کی بود؟ پارسال بود، یا دو سال پیش مادرم گوشم را محکم پیچاند و با آن یکی دستش زد توی کله‌ام. اولش خواستم گریه نکنم، خیلی هم زور زدم، اما گریه کردم. مادرم می‌زد و می‌گفت: بگو که دیگر هیچ‌وقت با بچه‌های ماشاالله به باغ سید نمی‌روم.» گفت، اگر دوباره به آن باغ، آن هم با پسرهای لات ماشاالله خربزه‌فروش بروم، سرم را می‌برد. و کارد دسته‌سیاهی را نشانم داد که در آشپزخانه کنار سماور گذاشته بود. گفت: «با همین کارد می‌برم.» و به دست‌های بریده‌ی ابوالفضل قسم خورد.

با توجه به اتفاقاتی که ممکن است در باغ سید رخ دهد طبیعی است که مادر چنین تهدید شدید و غلیظی در نظر بگیرد. اما موارد ساده‌ای مثل مورد زیر چرا باید با چنین واکنشی روبرو شود!

صالح هم شیپورچی است. شیپور زرد و بزرگی دستش است. هر وقت او شیپور می‌زند، صورتش باد می‌کند، چشم‌هایش قرمز می‌شود و اسب‌ها رم می‌کنند. کسی نباید به صالح بگوید شیپورچی، بدش می‌آید. یک‌بار علیرضا پسرخاله‌ام، گفته بود: «شیپورچی.» فحش بد داده بود، خیلی بد.

نکته‌ای که برای من جالب بود این است که راوی کاملاً از نقشش فاصله دارد اما تماشاگران تعزیه چنین فاصله‌گذاری‌ای ندارند و علی‌رغم این قضیه در نهایت بلایی به سرش می‌آید که تقریباً بر سر کاراکترهای نوپای عاشورا می‌آید!

چشم‌های آبی عمواسد

راوی پسربچه نوجوانی است که عمویش در مورد قسم خوردن خدا به زیتون و انجیر در قرآن با او صحبت کرده است. راوی به عمرش زیتون ندیده و کنجکاو است بداند که این چه میوه‌ایست که خدا به آن قسم خورده است. از طرفی دوست دارد این قسم را به‌نوعی به‌کار ببرد:

...نباید ختمی‌ها را من می‌شکستم، باید علیرضا می‌شکست، آن وقت وقتی مادر می‌آمد، می‌دید یکی از ختمی‌ها شکسته، داد می‌زد سر من که «تخم‌سگ چرا زدی ختمی را شکستی، مگر صدبار بهت نگفته بودم که حیاط جای توپ‌بازی نیست؟» من هم در می‌آمدم و می‌گفتم: مامان من نشکستم، علیرضا شکست، سوگند به زیتون که علیرضا شکست.

صف دراز مورچگان

راوی پسر جوانی است که در کودکی تجربه‌هایی نظیر انداختن گربه در آب‌جوش و شکار گنجشک دارد و در ایام جوانی هم تجربه‌های خفنی در مزاحمت برای نوامیس مردم! خاطرخواه دختری می‌شود و وقتی موضوع را به دختر می‌گوید جواب می‌شنود که گم‌شو... راوی هم به جایی می‌رود که گم شود و اثری از او بر جای نماند... کمی تخیلی است و به کاراکتر راوی نمی‌آید... به جنگ می‌رود و تک‌تیرانداز می‌شود:

جوان است، یا جوانکی است. سن زیادی نباید داشته باشد، می‌شود همسن و سال ناصر ما. ناصر این پاییز می‌رود کلاس سوم نظری. موهایش هم بلند است. بلند و سیاه که زیر آفتاب برق می‌زند. تازه موهایش را شسته انگار. صورتش خوب مو در نیاورده. سرش را می‌آورد بالا. مثل این که چیزی را نگاه کند. بعید است مرا دیده باشد. پیشانی‌اش درست وسط کادر دوربین است. ماشه را بکشم رفته، گور به گور شده. چه چشم‌های قشنگی دارد، سگ‌پدر؛ سیاه و درشت! پسر، سرباز به این خوشگلی در جبهه چه می‌کند؟ حیف نیست بمیرد؟ جنگ مال بچه‌خوشگل‌ها نیست، مال ماست؛ سیاه‌ها، بدقواره‌ها، درشت‌دماغها. اگر او را بکشم همه افسوس می‌خورند، هر که بشنود ناله و نفرین می‌کند، می‌گویند: «چلاق و شل باد دستی که تو را کشت.»

مردی که گورش گم شد

راوی مرد جوانی است که پس از مرگش برای ما روایت می‌کند. از روزی که در خانه دست‌وپایش را گرفتند و بستند و پشت وانتی انداختند و بردند در یک جای دور و...

نه کفنم کردند و نه غسل دادند. مثل سگ کشتند و چالم کردند اصلاً آداب کفن و دفن هم نمی‌دانستند. نباید هم می‌دانستند. اگر حاج‌الهوردی این‌جا بود، حتماً به این‌ها یاد می‌داد که چه‌جوری دفنم کنند. نماز هم برایم می‌خواند و پدرم و برادرانم را آرام می‌کرد. یک دستش را می‌گذاشت پشتش و با آن یکی دستش هی به این و آن دستور می‌داد. می‌گفت: «آن قلوه‌سنگ را بردار. سرش را این‌وری بگیر. نه اول خودت بیا بیرون، بیل را بده به موسی.» یک نفر را می‌فرستاد دنبال ملا‌ابراهیم. داد می‌زد، به عادل فحش می‌داد که عجله کند، به مادر عادل فحش می‌داد. هر کسی که سر قبرم زیاد گریه می‌کرد دستش را می‌گرفت و بلندش می‌کرد. با حوصله و آرامش هم این کار را نمی‌کرد. تشر می‌زد، عصبانی می‌شد و شاید فحش هم می‌داد. مادر می‌آمد. خواهرها می‌آمدند. خاله‌ام می‌آمد. هر زنی که مرا می‌شناخت می‌آمد. زار می‌زدند روی خاکم. مادرم مویش را می‌کند. صورتش را ناخن می‌انداخت. خاله‌ام سیاه‌ نوحه می‌خواند، خوب بلد است بخواند. صدای خوبی هم دارد. اگر مملکت دیگری به دنیا آمده بود، حتما خواننده می‌شد.

ماه بر گور می‌تابید

راوی مرد جوانی است و از روزی می‌گوید که پیرمردی از اهالی شهر از دنیا رفته است. او و دوستش قدیر آماده می‌شوند تا انتقام بلایی که سالها قبل توسط این تازه‌گذشته بر سر آنها آمده است بگیرند. موضوع تکان‌دهنده‌ای که متاسفانه هیچگاه قدیمی نمی‌شود. تجاوز به کودکان. روایت کردن چنین موضوعی در چنین داستانی با مردمانی که می‌شناسیم (که اگر با انگشت به ماه اشاره کنی نوک انگشت شما را می‌بینند نه ماه!) آن هم از زاویه اول شخص جرئت بالایی می‌خواهد.

بیل‌ها را برداشتم و از میان قبرها راه افتادیم به جایی که ماشینم را نگه داشته بودم. قدیر با این‌که مهدی‌قلی روی دوشش بود، خوب راه می‌رفت. قدش بلند بود و خیلی زور داشت. من که یادم نمی‌آید، یعنی توی این بیست و هفت، هشت سالی که با هم دوست و همسایه‌ایم، ندیده‌ام کسی قدیر را زده باشد. فقط یک بار قدیر را زدند. هم مرا زدند و هم قدیر را. وقتی که بچه بودیم و رفته بودیم توی باغ و داشتیم گیلاس می‌خوردیم. هر دو رفته بودیم بالا، بالای بالای درخت و بی‌خبر از آن‌که صاحب باغ همان مردی که الان روی دوش قدیر می‌رود، آن پایین، پای درخت آمده و دارد ما را نگاه می‌کند. داد زد بیایید پایین. گفت که کاری باهاتان ندارم.» آمدیم با ترس، من حتا گریه می‌کردم. اما کار داشت با ما مهدی‌قلی.

مردها کی از گورستان می‌آیند؟

تنها تجربه روایت سوم‌شخص در این مجموعه... که از قضا به نظرم به قوت باقی داستان‌ها نیست. این داستان هم مانند دو سه داستان قبلی به موضوع مرگ می‌پردازد. «نزاکت» پیرزنی است که هر روز مسیر خاصی را پیاده می‌رود و برمی‌گردد و با افراد مختلفی روبرو می‌شود و نقبی به گذشته‌ی او و دیگران... که البته این دیگران آنقدر زیادند که طبعاً در یک داستان کوتاه به هر کدام یک جمله هم نمی‌رسد! مرگ در این داستان به سراغ پیرمردی به نام «حقیقت» می‌رود...

هیچ‌کس جرئت نداشت اول صبح چیزی به حقیقت بگوید یا چیزی از او بپرسد و یا حتا سلام علیک کند. بعضی‌ها اگر سلام می‌دادند ممکن بود فحش هم بشنوند. حاج‌حسین‌قلی هم بعدازظهرها سر صحبت را با حقیقت باز می‌کرد. با او شوخی می‌کرد. می‌پرسید که چندتا زن صیغه‌ای دارد یا چرا مکه نمی‌رود. حقیقت هم می‌نشست روی گونی لپه یا برنج، سیگاری در می‌آورد - همیشه هم سیگار بدون فیلتر می‌کشید و می‌گفت: «آخر حاجی خودت که بهتر می‌دانی، مال من که حلال نیست، با این پول چه طوری بروم مکه؟!»