دایی وانیا - آنتوان چخوف

نمایشنامه‌ای در چهار پرده که کل ماجرای آن در ملکی روسی می‌گذرد؛ ملکی که در حال حاضر به استادی بازنشسته به نام سربریاکوف تعلق دارد و در واقع جهیز همسر اول ایشان بوده است و توسط دخترش سونیا و دایی او ایوان پترویچ ووی‌نیتسکی اداره می‌شود. سربریاکوف بعد از مرگ زن اولش با زنی جوان به نام یلنا ازدواج کرده است. این پروفسور بعد از بازنشستگی به دلیل مخارج زیادِ زندگی در شهر، به ملک خود بازگشته است. با حضور سربریاکوف و همسر جوانش در این ملک، زندگی ساکنین آن دچار تغییر و تحولاتی شده و از روال معمول و یکنواخت پیشین خارج شده است؛ از تغییر ساعات خورد و خوراک و خواب گرفته تا امور دیگر. به عنوان مثال حضور یلنای زیبا و جوان موجب شده است دایی وانیا به تکاپو بیفتد تا به هر نحوی شده نظر یلنا را به خودش جلب کند و از طرف دیگر پزشکی که تا پیش از این ماهی یک بار به آنها سر می‌زد (و سونیا به او علاقه دارد) حالا به بهانه ویزیت استاد پیر بیش از پیش به آنجا می‌آید و...

*****

آیا ملال زندگی یکنواخت روزمره با چنین ترفندهایی قابل رفع است!؟ چه چیزهایی می‌توان یافت که زندگی را برای ما معنا یا جذاب کند؟ آیا خارج شدن از یکنواختی همیشه گزینه خوشایندی است؟ آیا ملال و روزمرگی و مسائلی از این دست محصولات دوران مدرن است؟

پیرامون مضمون اصلی این نمایشنامه می‌توان سوالاتی از این دست مطرح و به آن فکر کرد. این سوال آخر مرا به یاد جمله زیر انداخت؛ جمله‌ای که مشابهش را زیاد به کار می‌بریم و یا زیاد می‌شنویم: «روز می‌سوزانیم و روزگار می‌گذرانیم.» در ادامه مطلب خواهم نوشت این جمله را که غلظت ادبی آن هم بالاست چه کسی گفته است!

*****

آنتوان چخوف (1860-1904) از مشهورترین نویسندگانِ داستانِ کوتاه و نمایشنامه در روسیه محسوب می‌شود. او همزمان با تحصیل در رشته پزشکی نوشتن در نشریات را آغاز کرد و پس از فارغ‌التحصیلی نیز به صورت حرفه‌ای نوشتن را ادامه داد و در طول حیات کوتاهش بیش از 700 داستان کوتاه و نمایشنامه منتشر کرد. او در ابتدای جوانی به بیماری سل دچار شد و عاقبت با همین بیماری از دنیا رفت.

دایی وانیا (1899) حداقل سه بار به فارسی ترجمه شده است: سروژ استپانیان، هوشنگ پیرنظر، احسان مجیدتجریشی.

پ ن 1: مشخصات کتاب من؛ ترجمه هوشنگ پیرنظر، نشر قطره، چاپ پنجم 1390، تیراژ 1100 نسخه، 110 صفحه.

پ ن 2: نمره من به کتاب 3.7 از 5 و گروه A (نمره در گودریدز 3.84 نمره در آمازون 4.3 )

پ ن 3: دو لینک مفید در مورد این نمایشنامه اینجا و اینجا

 

نارضایتی عمومی!

تمام اشخاص موثر نمایش از زندگی خود احساس نارضایتی می‌کنند.

دایی وانیا و خواهرزاده‌اش سونیا ملک را سالها اداره کرده‌اند و بیشتر ماحصل درآمدهای آن را برای پروفسور می‌فرستادند. وانیا حتی سالها قبل از سهم خودش چشم‌پوشی کرده است چرا که فکر می‌کرد تحقیقات و تتبعات استاد در دانشگاه به پیشبرد هنر و فرهنگ سرزمین منتهی می‌شود. حالا که با بازنشسته شدن استاد و بازگشت او به ملک، با واقعیت استاد روبرو می‌شود احساس شکست می‌کند. احساس می‌کند جوانی خود را در مسیری نادرست هدر داده است. از نظر او سربریاکوف بعد از 25 سال تدریس هنر هنوز چیزی از هنر نمی‌داند و در این مدت فقط گفته‌ها و عقاید دیگران را بلغور کرده و به دانشجویان و مخاطبین تحویل داده است و حالا بعد از بازنشستگی حتی یک نفر هم او را نمی‌شناسد اما چنان رفتار می‌کند انگار خدای این عرصه است! خلاصه اینکه ایشان حس می‌کند مغبون شده است و جوانی خود را هدر داده است... بخصوص اینکه استاد در این سن و سال و با خصوصیاتی که دارد زنی جوان و زیبا دارد، چیزی که وانیا از آن محروم است و بدبختانه هرچه هم تلاش می‌کند نمی‌تواند یلنا را راضی کند که به عشق او پاسخ مثبت بدهد!

یلنا آندریونا، با خصوصیاتی که از آن یاد شد، به گفته خودش جذب دانشمندی و شهرت استاد شده است و گمان می‌کرد از روی عشق ازدواج کرده است اما حالا متوجه شده که آن احساس هرچه که بوده عشق نبوده است. او هم از زندگی و روابطش رضایت ندارد. همسر بدخلق و بدعنقش از یک سمت و عاشق سمجی مثل ایوان پترویچ از سوی دیگر...

میخائیل لوویچ آستروف پزشک منطقه است. او در راستای علایقش جهت حفظ محیط زیست، فعالیت‌هایی در زمینه کاشت درخت و جنگلداری و... دارد. او به خاطر کار زیاد و پراسترس پزشکی و سر و کله زدن با آدم‌های عجیب و غریب، خواب و خوراک سالمی ندارد، و به واسطه مصرف الکل کمی شکسته شده است... مخصوصاً اخیراً یک فرد مصدوم زیر دست او از دنیا رفته است و او خودخوری می‌کند. دکتر به قول خودش نه به چیزی دلبسته است و نه به کسی... او هم به شدت احساس ملال می‌کند. البته او این روزها به واسطه حضور ساکنان جدید، اشتیاق بیشتری برای آمدن به این ملک پیدا کرده است!

سونیا در سن ازدواج است اما از نظر ظاهری جذابیت آنچنانی ندارد یا احساس خودش در این زمینه چنین است. او مدتی است که به دکتر آستروف علاقمند شده است اما پالس مثبتی دریافت نمی‌کند. از طرف دیگر مشاهده می‌کند که چگونه مردان مورد احترام زندگی او (دایی وانیا و دکتر) جذب همسر پدرش شده‌اند و... به همین سبب او هم دچار نوعی ملال و نارضایتی است.

این چهار شخصیت اصلی بزعم من، در این برش از زندگی خود تلاش می‌کنند جایگزینی برای عمر به هدر رفته خود پیدا کنند و از وضعیتی که به آن دچار شده‌اند خلاص شوند. تلاش برخی کنشگرانه و تلاش برخی منفعلانه است اما سرانجام کار به نظر می‌رسد این تلاش‌ها راه به جایی نمی‌برد و گویی از یکنواختی و ملال گریزی نیست و باید به همین زندگی ادامه داد و این سختی‌ها را تحمل کرد و مثل سونیا امیدوار بود که در آن دنیا (یا بزعم دیگران در زیر خاک!) به آرامش برسیم. به شادمانی برسیم و راحت شویم!

نام نمایشنامه

ایوان پتروویچ ووی‌نیتسکی نام اصلی این شخصیت است. ما در زندگی نقش‌های متفاوتی به عهده داریم... فرزند، همسر، پدر یا مادر، رئیس یا مرئوس و امثالهم... نقش اصلی ایوان پتروویچ پیش از شروع نمایش به دایی وانیا بودنش بازمی‌گردد چرا که او به سبب نسبتش با سونیا این ملک را اداره می‌کند. او و سونیا. او دایی وانیاست. اما پس از شروع نمایش می‌بینیم که او در تلاش است که نقش دیگری را به عهده بگیرد. نقشی که به زندگی او معنای دیگری بدهد. اصولاً ملال به سبب ناتوانی ما در پیدا کردن چیزهایی که به زندگی ما معنا بدهد یا آن را برای ما جالب کند پدید می‌آید. او تلاش می‌کند خودش را از شر ملال راحت کند اما در انتها می‌بینیم که او به همان دایی وانیا بودن بسنده کرده و به غار تنهایی خویش خزیده است. از این حیث انتخاب نام دایی وانیا هوشمندانه است.

امیدهای واهی

در نمایشنامه «مرد یخین می‌آید» شخصیتی بود به نام لاری که عقیده داشت دروغ‌هایی که ما به خودمان می‌گوییم و امیدهای واهی که برای خود خلق می‌کنیم ما را سرپا نگه می‌دارد. سونیا هم در مقطعی از داستان می‌توانست با نگه داشتن امید خود، رنگ و لعابی به زندگی خود بدهد. اما وقتی آن امید را به محک واقعیت آزمود دیگر چیزی باقی نماند که با آن دلخوش باشد جز همان تصویر انتهایی و آرامش بعد از مرگ!

مصائب زیبایی!

یکی از موققعیت‌هایی که قرارگیری در آن به هیچ‌وجه خوشایند نیست موقعیتی است که هلن در مواجهه با آستروف در آن قرار می‌گیرد... منظورم آن صحنه‌ایست که یلنا موضوع علاقه سونیا به دکتر را طرح می‌کند و با چنان پاسخ‌هایی مواجه می‌شود. بر فرض که حدسیات دکتر کاملاً صحیح هم باشد باز هم برخورنده است!

آن جمله از چه کسی بود؟

ابوالفضل بیهقی (370-456 ه.ش) تاریخ‌نویس مشهور ایرانی قرن چهارم و پنجم!