گل‌های معرفت - اریک امانوئل اشمیت

این مجموعه شامل سه داستان است: میلارپا، ابراهیم‌آقا و گلهای قرآن، اسکار و بانوی گلی‌پوش. داستان اول در سال 1997 و دو داستان دیگر در سالهای 2001 و 2002 منتشر شده است. آنها در واقع سه داستان اول از مجموعه‌ای تحت عنوان چرخه نامرئی به حساب می‌آیند که تا سال 2019 شامل هشت داستان شده که مستقلاً منتشر شده است.

در مورد برداشت‎‌هایم از این سه داستان در ادامه مطلب خواهم نوشت. اما اشتراک آنها چیست؟ صراط‌های مستقیم به سوی آرامش و زندگی بهتر! در واقع نویسنده در هر داستان نشان می‌دهد که در ادیان مختلف ابراهیمی و غیرابراهیمی رویکردهای نجات‌بخش و راه‌کارهای معنوی برای بهبود زندگی انسان وجود دارد که می‌تواند دست ما را گرفته و در این روزگار راه‌گشا هم باشد. در داستان اول مفهوم تناسخ و امکانات آن در بودیسم، در داستان دوم راهکار صوفیه در اسلام و در داستان سوم رویکردی در مسیحیت مورد توجه قرار گرفته؛ کاری که در داستان‌های بعدی چرخه نامرئی با نحله‌های دیگر صورت پذیرفته است. در هر کدام از این داستان‌ها ابتدا مسئله‌ای به تصویر کشیده شده و سپس شخصیتی که درگیر آن است به کمک فرد دیگری مراحل حل مسئله و غلبه بر بحران را طی می‌کند؛ فردی که به قولی پیرِ راه است و خضرگونه ما را در طی مراحل یاری می‌دهد. طبعاً نگاه اشمیت به ادیان انسان‌محور است و با رویکردهای ایدئولوژیک یا تکلیف‌محور که معمولاً برای ما بیشتر آشناست متفاوت است.

در واقع وضعیت خاصِ ما شاید مانعی برای درک این نگاه باشد که یک دیندار هم می‌تواند انسانی قانون‌مدار و مدنی یا عقلانی و یا حتی سکولار یا لیبرال و امثالهم باشد! برای ما واقعاً ایستادن در میانه بام سالهاست که سخت شده است و اصولاً عاشق قرنیزهای پشت‌بام شده‌ایم و گویی نذر داریم که از آن طرف سقوط کنیم!

*****

اریک امانوئل اشمیت متولد سال 1960 در لیون فرانسه است. این نمایشنامه‌نویس موفق حوزه‌های مختلفی چون داستان کوتاه و رمان و حتی کارگردانی را تجربه کرده و پیش از همه اینها مدرس فلسفه در دانشگاه بوده است. اشمیت جوایز متعددی دریافت و آثارش به زبان‌های مختلف ترجمه شده است. تاکنون دو اثر از ایشان در وبلاگ مرور شده است که انصافاً هر دو نمایشنامه‌های قابل توصیه‌ای بوده‌اند: خرده جنایت‌های زناشوهری و نوای اسرارآمیز.

مشخصات کتاب من: ترجمه سروش حبیبی، نشر چشمه، چاپ هشتم بهار 1390، شمارگان 2000نسخه، 168صفحه

....................

پ ن 1: نمره من به داستان اول 3.3 از 5 است. گروه A (نمره در گودریدز 3.22 نمره در آمازون 4) نمره من به داستان دوم 3.6 از 5 است. گروه A (نمره در گودریدز 3.85 نمره در آمازون 4.4) نمره من به داستان سوم 3.8 از 5 است. گروه A (نمره در گودریدز 4.25 نمره در آمازون 4.8)

پ ن 2: اشمیت فلسفه خوانده است. تدریس هم کرده است. اما معنویت‌گرا هم هست. خیلی در قید و بند مسیر خاصی هم نیست! به نظر می‌رسد با هر مسیری که امکان به مقصد رساندن را داشته باشد میانه خوبی داشته باشد و طبعاً مسیرهای زیباتر را ترجیح می‌دهد، حالا در هر مکتب و مذهبی که باشد. اینجا می‌توانید مصاحبه‌ جناب سعید کمالی را با ایشان بخوانید.   

پ ن 3: داستان سوم شاید به دلیل آشنایی دقیق‌تر نویسنده با آن فضا، بهتر از دو داستان دیگر از کار درآمده است علیرغم اینکه در آن دو هم زیبایی‌هایی وجود دارد.

پ ن 4: کتابهای بعدی به ترتیب «تدفین مادربزرگ» از گابریل گارسیا مارکز و «مأمور ما در هاوانا» از گراهام گرین خواهد بود.

  

میلارپا

سیمون جوان سی‌وهشت‌ساله‌ایست که خواب‌ها و کابوس‌‌های پُرتکراری به سراغش می‌آید: «هر شب در راه‌های دراز سنگلاخی بودم با این زهر کینه و شهوت انتقام که در دلم می‌جوشید.» اوایل چندان اهمیتی به آنها نمی‌دهد اما کم‌کم دچار ترس می‌شود. کلید حل مشکل در کافه توسط زنی اثیری به دست او داده می‌شود. زن، او را به اسمی عجیب (سواستیکا) خطاب می‌کند و منشاء مشکلات فعلی او را در حس کینه و انتقام‌جویی‌اش نسبت به فردی به نام میلارپا عنوان می‌کند و می‌گوید برای عبور از بحران باید صد هزار بار داستان میلارپا بیان شود. سیمون بعدها در مورد این اشخاص تحقیق می‌کند، و حتی به تبت می‌رود و... و حالا ما داستان میلارپا را از زبان او می‌شنویم که گویا همان صدهزارمین نوبت بیان آن است.  

بین سواستیکا و میلارپا ماجرایی رخ داده است که در داستان می‌خوانیم اما ماحصل آن ابتدا شعله‌ور شدن نفرت و کینه و حس انتقام‌جویی دوجانبه است اما در ادامه یکی از این دو به کمک یک عارف بودایی و با تحمل سختی بسیار می‌تواند خود را از این گرداب برهاند و به «آرامش» دست یابد. در واقع حرف محوری داستان به زعم من همین مطلب است: رهایی از نفرت.

برای من چیزی که جالب بود منشاء مشکلات سواستیکا بود. او تجربه ورشکستگی و به فلاکت افتادن را داشت و وقتی دوباره به مال و منال رسید دچار ترس از دست دادن اموال شد و همین موجبات عدم آرامش او را پدید آورده بود. این قسمتش کاملاً قابل پذیرش بود. اما آن بخشی که نگاه ترحم‌آمیز میلارپای هفت هشت ساله، حس کینه را در او برافروخته است کمی برایم ثقیل بود؛ حتی سنگین‌تر از اینکه همین حس در تناسخ‌های متعدد به سیمون در پاریس به ارث رسیده باشد.

از این موضوع که بگذریم راهکاری که برای مشکل مال و منال ارائه می‌شود یقین کردن به ناچیز بودن اهمیت آن است. در واقع سبک کردن آن. وقتی به این موضوع ایمان آوردیم که همه اینها توهمی بیش نیست سنگینی آن سلب می‌شود. چه چیز باعث می‌شود که به این باور برسیم؟! مرگ! مرگ می‌تواند همه این چیزها را به یک توهم تبدیل کند.

همین‌جا داخل پرانتز و برای عوض کردن فضا! عرض کنم که نمی‌دانم چه شد که یک سال و اندی پیش در دام تعاونی مسکنِ محل کار افتادم!! خلاصه اینکه با شرایط اقتصادی پیش آمده، مدتهاست که کار خوابیده و عملاً و نظراً هیچ دورنمایی برای ادامه کار قابل تصور نیست. در یکی از جلسات پیگیری در هفته گذشته، یکی از اعضا به عضو دیگری که زیاده از حد حرص می‌خورد به شوخی گفت همه این حرصی که می‌خوریم برای چیزی است که به وراث‌مان می‌رسد! در همان جلسه و با فکر کردن به حواشی و تبعات این شوخی مقدار بسیار زیادی از سنگینی شکست از دوش‌ من برداشته شد!!

«آدم همیشه به داستان‌هایی که نقل می‌کند آلوده می‌شود. آن قدر از سیمون به سواستیکا رفتم، یا میلارپا شدم که اسمهایم را از یاد می‌برم. شناسنامه‌ام را فراموش می‌کنم و کیسه حاوی عادتها و واکنشهایی را که "من" می‌نامیم از دست می‌دهم. سبکبار سفر می‌کنم.»

ابراهیم‌آقا و گل‌های قرآن

شخصیت اصلی این داستان، موسی (مومو) نوجوانی یهودی است که در محله‌ای کم‌بنیه از نظر اقتصادی در پاریس به همراه پدرش زندگی می‌کند. پدر او فردی بدبین و افسرده‌حال است که از سرکوفت زدن به فرزندش ابایی ندارد. مومو خیلی زود با دنیای بزرگسالان و مسئولیت‌ها و مسائل آن روبرو می‌شود و در این رویارویی پیرمردی به نام ابراهیم‌آقا که بقالی مسلمان در محله است به او کمک می‌کند. تا اینجای کار خواننده را به شدت به یاد «زندگی در پیش‌رو»ی رومن گاری می‌اندازد با این تفاوت که آنجا پیرزنی یهودی سرپرستی پسربچه مسلمانی را بر عهده دارد. انتخاب نام‌های موسی و ابراهیم هم طبعاً به ریشه‌های مشترک این دو دین می‌تواند اشاره داشته باشد.

پدر موسی فرد خداناباوری است که معنایی برای زندگی متصور نیست اما در مقابل ابراهیم‌آقا نگاهی کاملاً متفاوت به زندگی و ارزش‌های آن دارد. او با رفتار و گفتارش به مومو درس‌هایی همچون تجربه کردن، خوشرو بودن، دوست داشتن، دیدن زیبایی‌ها، چشم‌پوشی از خطاها و... می‌دهد؛ چیزهایی که مومو را آماده ورود به دنیای بزرگسالان و حل بحران‌هایی که با آن مواجه است می‌کند.

ابراهیم‌آقا کتابی دارد که معمولاً نظرات خود را به آن استناد می‌دهد و می‌گوید که در قرآن من این‌طور نوشته شده و... هرچند برای منِ خواننده بیشتر اینطور به نظر می‌رسد که آن کتاب مثنوی مولانا است. اینجا هم همانند داستان قبل و طبعاً عموم مکاتب عرفانی نقش «پیر» نقشی محوری است؛ محوری‌تر از حتی کتاب، به قول ابراهیم‌آقا «اگر آدم بخواد چیزی یاد بگیره کتاب لازم نداره. باید یه نفرو پیدا کنه و باش حرف بزنه...».

قطعاً در کل جمعیت مسلمان دنیا افرادی همچون ابراهیم‌آقا کم‌شمار هستند و ممکن است عده زیادی (اعم از دین‌باوران و غیردین‌باوران) در پی اثبات این امر باشند که آدم‌هایی نظیر ایشان مسلمان محسوب نمی‌شوند. این به نظر من اهمیتی ندارد! چیزی که اهمیت دارد این است که دنیا با ابراهیم‌آقاها جای بهتری است.

نکته آخر هم اینکه رابطه این دو نفر یک‌سویه نیست بلکه ابراهیم‌آقا هم به نوعی در این ارتباط به رستگاری می‌رسد. اینجا گل‌های معرفت کمی به گل‌های درشتِ معرفت تبدیل می‌شود! اما تلاش این تیپ نویسندگان برای تأسی از آندره ژید ستودنی است: بکوش زیبایی در نگاه تو باشد...

«مواظب باش، مومو، از اتوبان نرو. اتوبان به درد نمی‌خوره. تو اتوبان باید مثل برق حرکت کنی. چیز دیدنی خبری نیست. اتوبان مال احمقاییه که می‌خوان هرچه سریعتر از یک جا برن به جای دیگه. ما که مساح نیستیم که بخوایم زمین گز کنیم. جاده‌های کوچک قشنگ رو پیدا کن که دیدنیا رو به مسافر نشون میدن.»

«عشق تو به اون مال خودته. بگذار عشقت را نخواد، ولی هر کاری که بکنه نمی‌تونه چیزی رو عوض بکنه. فقط سر خودش بی‌کلاه می‌مونه، همین. بازنده اونه مومو، چیزی که تو می‌دی، تا ابد مال تو می‌مونه. اما چیزی را که می‌خوای برای خودت نگه داری برای همیشه از دستش دادی!»

اسکار و بانوی گلی‌پوش

اسکار نوجوانی است که به واسطه یک بیماری صعب‌العلاج در بیمارستان بستری است و ظاهراً آخرین تیرهای ترکش پزشکان هم مفید فایده نبوده است. او به مرگ زودهنگام خود واقف است و از اینکه والدین و دیگران به خلاف آن وانمود می‌کنند عصبانی است. مامی‌رُز زنی باتجربه و سن‌وسال‌دار است که به صورت داوطلبانه در بیمارستان به بیماران کمک می‌کند. او با اسکار ارتباطی عمیق برقرار کرده است چرا که او مرگ زودهنگام اسکار را انکار و لاپوشانی نمی‌کند. مامی‌رُز به اسکار پیشنهاد می‌دهد که هر روز از روزهای پیشِ رو را معادل ده سال زندگی فرض کند و بر همین اساس عمل کند و هر روز برای خدا نامه‌ای بنویسد. داستان در واقع همین نامه‌هایی است که اسکار می‌نویسد.

این داستان خیلی لطیف است. حرفش هم این است که زندگی چیز ظریف ارزشمندی است که باید خیلی حواس‌مان به آن باشد و خلاصه هر روز باید با چشمی به آن نگاه کنیم که انگار بار اول است که چشم باز کرده‌ایم و از طرف دیگر این چیز ظریف خیلی شکستنی و گذراست ولذا باید قدر هر لحظه آن را بدانیم. اشک مرا که درآورد شما را نمی‌دانم!

«امروز صد سالم است! مثل مامی‌رُز. خیلی می‌خوابم اما حالم خوب است. کوشیدم که به پدر و مادرم حالی کنم که زندگی هدیه‌ی عجیبی است. اول آدم بیش از اندازه قدر این هدیه را می‌داند. خیال می‌کند زندگی جاوید نصیبش شده. بعد این هدیه دلش را می‌زند. خیال می‌کند خراب است. کوتاه است. هزار عیب رویش می‌گذارد. به طوری که می‌شود گفت حاضر است که دورش بیندازد. ولی عاقبت می‌فهمد که زندگی هدیه نبوده، گنج بزرگی بوده که به آدم وام داده‌اند. آن وقت سعی می‌کند کاری بکند که سزاوار آن باشد. من که صد سال از عمرم گذشته می‌دانم چه می‌گویم. آدم هر چه پیرتر می‌شود باید ذوق بیشتری برای شناختن قدر زندگی نشان دهد. آدم باید قریحه‌ی ظریفی پیدا کند. باید هنرمند بشود. در ده سالگی یا بیست سالگی هر احمقی از زندگی لذت می‌برد. اما در صد سالگی وقتی آدم دیگر رمق جنبیدن ندارد باید مغزش را به کار بیندازد تا از زندگی کیف کند.»