مداد نجار - مانوئل ریباس

جنگ‌های داخلی اسپانیا و وقایع قبل و بعد آن، از موضوعاتی است که نویسندگان زیادی از آن بهره برده و با دست‌مایه قرار دادن آن رمان‌های قابل تأملی نوشته‌اند. در همین وبلاگ زنگها برای که به صدا درمی‌آیند (اینجا)، امید (اینجا و اینجا)، خانواده پاسکوآل دوآرته (اینجا) و قتل در کمیته مرکزی (اینجا) و... پیش از این معرفی شده‌اند که در دو مطلب اول با وقایع جنگ اسپانیا می‌توان به‌طور خلاصه آشنا شد و لذا تکرار مکررات نمی‌کنم. در این داستان نیز که در سال 1998 نگاشته شده است دریچه‌ای به آن دوران باز می‌شود.     

داستان حاوی بیست فصل معمولاً کوتاه است و توسط راوی سوم‌شخص روایت می‌شود. این راوی دانای کل در فصل اول از حضورِ تقریباً از سرِ اجبار یک روزنامه‌نگارِ بی‌انگیزه در خانه زوجی کهنسال آغاز می‌کند. دکتر دانیل دابارکا مبارزی سالخورده است که پس از تحمل زندان و تبعید، و پس از سپری شدن دوران دیکتاتوری فرانکو، به وطن بازگشته است، حالا آخرین روزهای عمرش را می‌گذراند. طبعاً این‌طور به نظر می‌رسد که ما در فصول بعدی با خاطرات او و همسرش ماریسا که در این مصاحبه طرح می‌شود به آن دوران خواهیم رفت اما این‌گونه نیست.

در فصل دوم، در همین زمان حال روایت، شخصیتی به نام اِربال که در جایی مانند بار یا کافه‌ای خاص مشغول کار است معرفی می‌شود. آدم کم‌حرفی که وظیفه‌اش خواباندن غائله‌هایی است که گاهی برخی از مشتریان در چنین مکان‌هایی به پا می‌کنند. او با یکی از دخترانی که در این بار فعالیت می‌کند و به تازگی از یکی از جزایر آفریقایی اقیانوس اطلس به‌صورت قاچاقی وارد اسپانیا شده است در مورد خاطراتش صحبت می‌کند. این دختر (ماریا داویزیتاکائو) طبیعتاً مخاطبی است که از وقایع چهل سال قبل چیزی نمی‌داند... مثل خیلی از مخاطبان داستان. در انتهای این فصل اربال با مدادی مشغول نقاشی روی کاغذهای مقوایی زیرلیوانی است. آیا این مداد همان مدادی است که عنوان کتاب را به خود اختصاص داده است؟! در فصل سوم که فقط یک پاراگراف است و تماماً نقلی است که از زبان اربال بیان می‌شود، مراسم قتل یا اعدامِ فردی به نام «نقاش» با ضرب‌آهنگی تند روایت  و این مداد خاص معرفی می‌شود؛ مدادی که تا آخرین لحظات زندگیِ نقاش پشت گوش او حضور داشت و پس از آن همنشین قاتلش بوده است.

با این وصف تا اینجای کار تقریباً تمامی شخصیت‌های اصلی داستان معرفی می‌شوند و ما از زمان حال روایت به زمان وقوع حوادث (1936 تا 1939) منتقل می‌شویم. دکتر دابارکا که سخنرانی جوان و پرشور در اردوگاه جمهوری‌خواهان در گالیسیا است پس از کودتای فرانکو توسط گروهی از فالانژیست‌ها به سرکردگی اربال دستگیر می‌شود و به زندان منتقل می‌شود و...   

*****

مانوئل ریباس نویسنده مطرح گالیسیایی کتاب‌های خود را به همین زبان می‌نویسد و این کتاب که مشهورترین اثر اوست را ما در خوشبینانه‌ترین حالت پس از عبور کردن از دو فیلتر ترجمه (گالیسیایی به اسپانیایی، اسپانیایی به فارسی) می‌خوانیم (فیلتر ممیزی هم که جای خود دارد). این که پس از عبور از این فیلترها، داستان کماکان سرپاست نشان از قوت اثر دارد.

مشخصات کتاب من: ترجمه آرش سرکوهی، انتشارات به‌نگار، چاپ اول پاییز 1391، تیراژ 1000نسخه، 156 صفحه.

پ ن 1: نمره من به کتاب 4.1 از 5 است. گروه B (نمره در سایت گودریدز 3.6 نمره در سایت آمازون 3.8)

پ ن 2: این کتاب در سال 1381 نیز توسط محمد طبرسا تحت عنوان مداد نجاری ترجمه و توسط انتشارات روزنه چاپ شده است (بنا به چیزی که در سایت کتابخانه ملی درج شده است). آن ترجمه با توجه به قراین از زبان انگلیسی ترجمه شده است.

پ ن 3: تعداد صفحات ترجمه انگلیسی160 صفحه است. ترجمه اسپانیایی 208 صفحه است و ترجمه عربی 192 صفحه است. ترجمه قبلی هم 195 صفحه است. با توجه به اینکه اگر مقدمه مترجم را کم بکنیم فقط حدود 140 صفحه می‌ماند کمی نگرانم! هرچند باید گفت که این ترجمه از لحاظ انتقال لحن اثر و نثر شاعرانه آن به نظرم موفق بوده است. امیدوارم که این اختلاف صفحات، گربه باشد!

  

وقتی که صندوق‌های رأی کفایت نمی‌کند!

وقایعی که در این داستان روایت می‌شود عبرت‌آموز است اما برای من اتفاقات چند سال قبل از آن جذاب‌تر است یعنی زمانی که نظام حکومتی در اسپانیا از پادشاهی به جمهوری تبدیل شد. گروه‌های مختلفی در فضای اجتماعی فعال بودند و فضا به طور کلی تند بود و هر گروهی تلاش داشت اهداف خود را در جامعه پیاده کند... گروهی می‌خواستند خیلی سریع اصلاحات ارضی را انجام و زمین‌ها را بین کشاورزان تقسیم کنند، گروهی می‌خواستند شوراها در همه جا دست بالا را داشته باشد، گروهی می‌خواستند خیلی سریع با حذف دین، این مانع پیشرفت را از جلوی پای ملت بردارند. در نقطه مقابل ارزش‌های سنتی طرفداران خودش را داشت: زمین‌داران و اشراف، مردم دیندار و ارتش... آنها نیز هر کدام به نوعی می‌خواستند بهشت خودشان را روی زمین یا آسمان این کشور بنا کنند. نتیجه آن شد که گروه‌های چپ قوانینی را در پارلمان به تصویب رساندند اما در عمل نتوانستند کاری از پیش ببرند و صحنه اجتماعی روز به روز ناامن‌تر و ناامن‌تر شد و وضعیت اقتصادی به‌طور طبیعی بدتر شد و در نتیجه در انتخابات بعدی راست‌گرایان اکثریت را به دست آورده و قوانین قبلی را ملغی و قوانین جدیدی به تصویب رساندند. آنها نیز البته راه به جایی نبردند چون باید مدام با اعتصابات و شورش‌های کارگری دست و پنجه نرم می‌کردند. این «خفه کردن»‌ها موجب شد تا دوباره گروه‌های ریز و درشت چپ به ائتلافی دست پیدا کنند و اکثریت پارلمان را به دست بیاورند و...

در این زمان گروه مقابل مشغول چه کاری شد!؟ در جایی از داستان اربال از جلسه‌ای صحبت می‌کند که در آن، هرکدام از آنها مأمور می‌شود که یکی از افراد مؤثر طرف مقابل را زیر نظر گرفته و در موردش اطلاعات جمع کند. در واقع آنها خود را برای برخورد و راه‌حل نهایی! آماده می‌کردند. در واقع نفرت پراکنده شده در فضای جامعه به میزانی رسیده بود که هیچ‌ فرد و گروهی تاب تحمل «دشمن» را نداشته باشد و اسپانیای آن زمان سرزمینی پر از دشمن بود!

وقتی کودتای فرانکو کلید خورد، دشمنان ملت را که از قبل شناسایی شده بودند یکی‌یکی شکار کردند. البته در اردوی مقابل هم اوضاع به همین ترتیب بود و ترور و اعدام انقلابی دشمنان مثل نقل و نبات اجرا می‌شد. نتیجه این شد که ما بعداز هشتاد سال وقتی برخی از این وقایع را در داستان‌های اینچنینی می‌خوانیم تعجب می‌کنیم. اما در این اتفاقات چه نکات به‌دردبخوری هست!؟ یکی می‌تواند این باشد که صندوق رای وقتی می‌تواند به کار بیاید که مردم یک جامعه توان تحمل نظرات مخالف را داشته باشند. به عبارت دیگر، کارآیی استفاده از صندوق به عنوان یک راه‌حل با گسترش نفرت میان گروه‌های اجتماعی از بین می‌رود. به عنوان مثال بعید است که در عراق و افغانستان و سوریه و یمن و امثالهم صندوق‌های رای معجزه کند. در واقع هر امری که موجب گسترش نفرت یا دوقطبی شدن جامعه شود در راستای دموکراسی قرار نمی‌گیرد. شاید به همین دلیل باشد که برخی معتقدند در شرایط فعلی اصولاً انتخابات به نقض غرض منتهی می‌شود و راه‌حل‌هایی همچون قرعه‌کشی را مطرح می‌کنند. من به عنوان یک میله گاهی به این نتیجه می‌رسم که ایشان پربیراه هم نمی‌گوید!

برگردیم به اسپانیا... اخیراً در اخبار آمده بود که مباحث مرتبط با انتقال جنازه فرانکو از دره شهدا دوباره مطرح شده است و در طرف مقابل هنوز هم عده‌ای بر مقبره او و خوزه آنتونیو ریوه‌را (بنیانگذار حزب فالانژ و فرزند دیکتاتور اسبق) که توسط جمهوری‌خواهان اعدام شد گرد هم می‌آیند و... این قصه کماکان ادامه دارد.

نکته‌ها و برداشت‌ها و برش‌ها

1) روزنامه‌نگار بی‌حوصله‌ای که در فصل اول با او آشنا می‌شویم دیگر هیچ حضوری در داستان ندارد... تا انتهای داستان که در آنجا به نظرم رسید که همین شخص در قالب روزنامه‌نگار افسرده با ماریا داویزیتاکائو ملاقات می‌کند. حالا این دو شخصیت که از قضا مخاطب دو طرف ماجرا بوده‌اند به هم می‌پیوندند. مثل ما که در کتاب تقریباً چنین مسیری را طی کرده‌ایم.

2) شعر توکای سیاه عاشق در چند نوبت در داستان طرح می‌شود: در رگ‌های تو شور و آواز خانه کرده‌اند / پیکرت اما چنان ترد و ظریف است / که هر دو در آن جا نخواهند گرفت. شاعرِ این شعر کشیشی به نام فاستینو ری رومرو است که برخلاف هم‌مسلکانش در صف جمهوری‌خواهان قرار گرفت و ... جا گرفتن شور و آواز در جثه‌ی توکا امکان‌پذیر نیست اما جذابیت توکا در همین امر نهفته است. در مورد کتاب هم می‌توان چنین گفت که چگونه علیرغم حجم کوچکش این همه شور و احساس را در خود می‌تواند جا بدهد. تازه اگر از این بیشتر نباشد!!

3) مداد نجار یک توتم است. توتمی که دست به دست می‌شود و این دست به دست شدن قاعدتاً بین افرادی صورت می‌پذیرد که نوعی خویشاوند و هم‌گروه تلقی می‌شوند. در ابتدای فصل 5 صاحبان قبلی مداد یک به یک معرفی می‌شوند و ارتباط و عقاید مشترک آنها واضح است اما اربال یک استثنا به نظر می‌رسد اما با توجه به حلول روح نقاش در آن و تسلطی که روی اربال پیدا می‌کند می‌توان نتیجه جمله ابتدایی این بند را گرفت.

4) مداد برای اربال حکم دارو و درمان را دارد. اختلال مغزی اربال به‌گونه‌ایست که با جانشینی نقاش در پشت گوشش این امکان برایش مهیا می‌شود که از کابوس‌هایش خلاص شود و بتواند آرام بگیرد. وقتی نقاش او را ترک می‌‌کند، مرد آهنین جایگزین او می‌شود و با دستوراتش کاری می‌کند که او منفور و منفورتر شود.

5) اربال محصول خانواده و فقر آنهاست... فقر اقتصادی و فقر فرهنگی برای او یک دوران کودکی داغون فراهم می‌آورد... با آن پدر داغون! او می‌خواهد از این شرایط فرار کند و خدمت مقدس سربازی او را از آن منجلاب بیرون می‌کشد. لذا خیلی دور از ذهن نیست که ارتش و سازمان اطلاعاتش همه چیز او می‌شود.

6) اربال هیچگاه مورد توجه دیگران نبوده است و هیچگاه محبتی از اطرافیانش دریافت نکرده است. برای او همیشه این جای سوال بوده است که دابارکا چه دارد که همه‌جا مورد توجه و محبت قرار می‌گیرد؟ جواب این سوال را در رفتار دکتر با دیگران می‌توان دید. مهمترین نکته این است که او در هر موقعیتی به دیگران امید تزریق می‌کند.

7) تو نیکی می‌کن و در دجله انداز... هر بچه‌ای هرجا دیدیم از محبت دریغ نکنیم.

8) یک قسمت از داستان را می‌خواستم بخوانم و اینجا بگذارم اما چنان سرما خوردم که... حتماً در کانال خواهم گذاشت.

9) این یک حقیقت تاریخی است که پاپ طی تلگرافی پیروزی فرانکو را به او تبریک گفت و این پیروزی را پیروزی خدا عنوان کرد. فصل کوتاهی که به این فراز می‌پردازد کاملاً نقشی که دین در توجیه‌ خشونت بازی کرده است را نشان می‌دهد.

10) «می‌گن شبح درد بدترین درده، دردی تحمل‌ناپذیر. یادآوری درد. درد چیزی که از دست داده‌ای» این هم یکی از نکات بااهمیت داستان است که چند نوبت تکرار می‌شود. در انتهای داستان احساس این درد توسط اربال نیز بیان می‌شود. اربال چه چیزی را از دست داده است؟ مگر زندگی به او چه داده بود!؟ فصل آخر با نقل کوتاهی از اربال با همین مضمون آغاز می‌شود. به نظر می‌رسد «مداد» و «سایه»‌ی دابارکا بودن دو چیزی باشد که او از آنها به عنوان بهترین چیزهایی که زندگی به او هدیه داده بود یاد می‌کند. در انتهای این فصل این هر دو مورد از دست رفته‌اند و او آماده خروج از این دنیاست.

11) در دو نوبت دابارکا (این کوه امید) می‌شکند... یک نوبت پس از اعدام په‌په سانچز (که این خرده‌روایت را می‌خواستم صوتی کنم!) و نوبت بعدی اعدام دمبودان. دمبودان فردی دارای معلولیت ذهنی است که بنا به اتفاق همراه چند جمهوری‌خواه دستگیر می‌شود و علیرغم اینکه سابقه وضعیت او در نزد همگان مشخص است دادگاه نظامی توان تمییز و تشخیص چنین خطای واضحی را ندارد و تذکر همراهان خودش را هم نمی‌تواند درک کند. سیستمِ مُنگُل چنین سیستمی است. سازمان‌ها اصولاً مستعد چنین بیماری‌ای هستند... اَه!!

12) اگر فصل سوم که فقط یک پاراگراف است داخل گیومه قرار می‌گرفت دیگر هیچ جای شک و شبهه باقی نمی‌ماند که کل داستان را یک راوی سوم‌شخص روایت می‌کند. اما چون اینجا گیومه به کار نرفته است ممکن است به ذهن‌مان برسد این فصل را اربال به صورت اول‌شخص روایت می‌کند. لازم به ذکر است که نویسنده اصولاً گیومه را به عنوان نشانه‌ای برای نقل قول در هیچ‌کجای متن به کار نبرده است. اینجا هم به کار نبرده است! پس من به خودم اجازه دادم و نتیجه‌گیری کردم که کل این پاراگراف نقل قولی است که راوی سوم‌شخص از زبان اربال بیان کرده است. همانطور که در فصول دیگر در قالب تک‌جملات همین کار را کرده است.