تاکسیشر

در کتاب قبلی که معرفی شد (آذر ماه آخر پاییز) چندین داستان در فضای زندان روایت شده بود. این سوال معمولن برای ما ایجاد می شود که چرا زندانبان ها چنان رفتاری از خود نشان می دهند؟ (به طور مثال رفتار زندانبان در داستان شب دراز)... همین سوال در مواجهه با واقعیت های جاری در همه جوامع , برای ما پیش می آید. جوابهای متفاوتی به این سوال داده می شود که عمومن به درد همان مهمانی های خانوادگی و یا گفتگوهای محل کار یا... می خورد که من به این گونه جوابها "تاکسیشر" می گویم مثلن: سر سفره پدر مادر نون نخوردند... یه عده بیسواد مغزشویی شده اند... از دهات ورشون داشتن آوردن... از لبنان وارد کردند!... و از این قبیل جواب ها.

 در کتاب قبل تر(دوست بازیافته اثر فرد اولمن) هم که به حواشی و مقدمات جنایات نازی ها در آلمان اشاره داشت , نیز , سوال مشابه دیگری مطرح شد: چرا ملتی که کثیری از بزرگان ادب و فلسفه و ...نظیر گوته و شیلر و امثالهم تربیت کرده اند به چنین جنایاتی رضایت دادند؟ یا سکوت کردند؟ در آن داستان , یکی از شخصیت ها در نامه اش بسیار صادقانه از خصوصیات پیامبرگونه هیتلر صحبت می کند و او را منجی آلمان می داند و... آیا آن سربازانی که در کوره های آدم سوزی یا جوخه های اعدام (این یکی که قابل انکار نیست حداقل) اقدام به جنایت می کردند فاقد حداقل ویژگی های انسانی بودند؟ و...

***

در فصل بیست و یکم از کتاب جامعه شناسی گیدنز که اختصاص به روشهای تحقیق دارد , به دو پژوهش کلیدی برمی خوریم که در این زمینه کارساز است. یکی تحقیق فیلیپ زیمباردو (به عنوان مثالی برای روش آزمایش) و دیگری تحقیق استانلی میلگرام (به عنوان مثالی برای مسائل اخلاقی تحقیق) که بد نیست این دو آزمایش معروف که شاید خیلی از ما در دوران تحصیل یا در وبگردی های خود به آن برخورده ایم را مرور کنیم:

آزمایش زندان استنفورد

دکتر فیلیپ زیمباردو , استاد دانشگاه استنفورد در سال 1971 با این هدف که تا چه اندازه بازی کردن در نقش های مختلف می تواند به تغییر در نگرش و رفتار آدمها منجر شود این آزمایش را ترتیب داد. او در زیرزمین دانشگاه فضایی شبیه زندان شامل سه سلول عمومی و... ایجاد کرد. بر اساس آگهی ای که داده بود 75 نفر داوطلب شرکت در این آزمایش شدند. از میان داوطلبان 24 نفر که از لحاظ روانی سالم بودند و هیچ سوء پیشینه ای نداشتند انتخاب شدند (البته نمی دانم موضوع سفره پدر مادر کنترل شده بود یا نه!).

آنها به صورت کاملن تصادفی به دو گروه زندانبان و زندانی تقسیم شدند. به زندانبانان لباس و باتوم و ... داده شد و زندانیان هم طی مراسم ویژه ای دستگیر و انگشت نگاری و عکسشان با شماره مخصوص گرفته شد و... به زندانبانان دستور اکید داه شده بود که حق استفاده از باتوم یا اعمال خشونت فیزیکی را ندارند اما می توانند در زندانی‌ها احساس حوصله سررفتگی، و تا اندازه‌ای احساس ترس ایجاد کنند و می‌توانند این احساس را در آنها به وجود آورند که زندگی آنها کاملاً تحت کنترل است و...

نتیجه کاملن تکان دهنده بود! زندانبانان به سرعت شیوه های آمرانه در پیش گرفتند و انواع تحقیرها و دشنام ها را به کار بردند و چند تن از زندانیان نیز دچار آسیبهای روانی شدند به طوریکه دو نفر از آنها تعویض شدند و خلاصه میزان تنش آن قدر بالا رفت که آزمایش در روز ششم متوقف شد (قرار بود دو هفته ادامه داشته باشد).

نتیجه آن که رفتار در زندانها بیشتر به طبیعت وضعیت زندان ارتباط دارد تا ویژگی های فردی افرادی که در آن به سر می برند.

آزمایش میلگرام

استنلی میلگرام استاد دانشگاه ییل در سال 1961 با این هدف که افراد در صورت دریافت دستور از یک مرجع دارای اقتدار برای آزار دیگران تا چه اندازه برای این کار آمادگی دارند این آزمایش را ترتیب داد.

به افراد داوطلب گفته شده بود که این آزمایش , پژوهشی برای سنجش حافظه است و بدین صورت انجام می شود که بین هر دو نفر به صورت قرعه نقش ممتحن و پاسخگو انتخاب می شود. ممتحن یک سری سوال از پاسخگو می پرسد و در صورت پاسخ اشتباه , ممتحن با فشار دادن دکمه ای شوک الکتریکی به پاسخگو وارد می کند و به مرور میزان شوک افزایش می یابد.

در حقیقت همه داوطلبین در نقش ممتحن قرار می گرفتند و نفر پاسخگو از همکاران میلگرام بود و دستگاه شوک نیز تقلبی بود و اساساً شوکی وارد نمی کرد اما این همکار یک بازیگر حرفه ای بود که بعد از اعمال شوک جیغ و داد می زد و گاهی هم به التماس می افتاد که بیماری قلبی دارد و درخواست می کرد که شوک به او وارد نشود و  البته استاد پژوهشگر نیز ممتحن را ترغیب به وارد کردن شوک می کرد و این ازدیاد میزان شوک به 450 ولت که مرگبار بود نیز افزایش می یافت (به چهار گزینه ای که در لینک برای ترغیب ممتحن به وارد کردن شوک بیان می شده دقت کنید)...

قبل از شروع آزمایش میلگرام از 14 تن از اساتید ییل خواسته بود پیش بینی کنند که چه میزان از افراد داوطلب حاضرند در مرحله ولتاژ مرگبار , باز هم دکمه را فشار دهند که میانگین پیش بینی انها 1.2 درصد بوده است. اما نتایج نشان داد که 65 درصد شرکت کنندگان در هر صورت این کار را انجام دادند!!

این پژوهش نشان داد که بسیاری از افراد چنانچه مامور باشند که نسبت به دیگران وحشیانه رفتار کنند آمادگی انجام دادن این کار را دارند.

***

پ ن 1: عنوان این پست را باید تکمله ای بر معرفی دو کتاب اخیر می گذاشتم ولی...

پ ن 2: کتاب مارکز به عنوان گزینه اول رای آورد و پس از آن هم اگنس اثر پیتر اشتام ...

همه چیز فرو می پاشد چی نوآ آچه به

 

داستان نگاهی از درون به وضعیت یک نمونه از جوامع آفریقایی در هنگام ورود مبلغان مذهبی مسیحی و استعمارگران اروپایی به این مناطق است. این نمونه در بخشی از نیجریه (زادگاه نویسنده) واقع است. نویسنده در خلال روایت زندگی شخصیت اصلی داستان به بیان آداب و سنن و پیچیدگی های جامعه مورد نظر می پردازد و از این طریق رویکردهایی که به ساده و بدوی بودن این جوامع اشاره دارد را نقد می کند. از این طریق ما با پیچیدگی های این جامعه و سنت های مثبت و جالب آن نظیر آداب احترام نسبت به مهمانان و خویشاوندان, دادگاه های سنتی مذهبی که به دعواهای مردم رسیدگی می کند, تصمیم گیری های جمعی پس از مشورت , هفته صلح و... و از طرف دیگر با وجوه منفی آن نیز نظیر برخی عقاید خرافی مذهبی (قربانی ها , رها کردن دوقلوها در جنگل پس از تولد, نجس تلقی شدن برخی افراد جامعه, جایگاه پایین زنان در سلسله مراتب اجتماعی و... آشنا می شویم.

"اوکنک و" مردی مورد احترام (در هر نه دهکده اموآفیا و حتی خارج از آن) و پایبند به سنت های بومی است و به زودی مراتب القاب قبیله را تا انتها خواهد پیمود. او مردی جنگجو است (در 18 سالگی پشت بزرگترین کشتی گیر منطقه را به خاک رسانده است و از این طریق برای دهکده افتخار آفرینی کرده است), خشن است اما عاطفه نیز دارد. در مقابل تغییر نرمش نشان نمی دهد و هرگونه نشانه نرمش را با برچسب "زنانه" پس می زند و لذا توازن درونی خود را از دست می دهد و ... در مقیاس بزرگتر ,جامعه نیز همینگونه است, بذر های تردید نسبت به برخی وجوه خرافی مذهب و سنت در اذهان برخی اشخاص داستان دیده می شود و حتی ظهور خارجی نیز دارد  اما وقتی نسبت به تغییر در موارد خرافی و تبعیض آمیز و ... واکنشی نشان نمی دهد با ظهور اندیشه جدید (حتی به صورت نیم بند ) توازن درونی خود را از دست داده و از درون فرو می پاشد. میسیونرهایی که در داستان می بینیم دو گونه اند میانه رو و تندرو. شاید اگر کار دست میانه روها بود و تغییرات به آرامی صورت می پذیرفت وضعیت به گونه ای دیگر پیش می رفت ولی وقتی بذر کینه کاشته می شود همه چیز فرو می پاشد.

نویسنده در جایی اشاره می کند که : لازم است به خوانندگان خود بیاموزم که گذشته آنها – با همه کمبودهای آن- یک شب دراز توحش نبوده است که اروپاییان از گرد راه برسند و به نیابت از سوی خداوند , آنان را از این توحش برهانند. اتفاقاٌ در راستای این قسمت "به نیابت از سوی خداوند" بحث جالبی بین مبلغ مسیحی و پیرمردی از دهکده در می گیرد که در نوع خودش جالب است و سست بودن استدلال های مسیحی در باب تثلیث و ... نشان می دهد. اما وقتی قدرت هم چاشنی موضوع باشد دلیل و برهان زیاد مهم نیست (نگاه آنها به موضوع در جمله آخر داستان که از ذهن بخشدار ناحیه که سودای نوشتن خاطراتش در باب متمدن کردن آفریقا را دارد مشخص می شود که در حال فکر کردن به عنوان کتابش هست و سر آخر این نام را انتخاب می کند : آرام سازی قبایل ابتدایی در نیجر سفلا). و البته باز هم بر نقاط ضعف فرهنگی اشاره می شود که حلقه های ضعیف زنجیر جامعه است که در اثر فشار از همان نقاط گسسته می شود.

بخش هایی از کتاب , این یک قسمت خوفش:

در آخرین جنگ امو افیا , اکنک و نخستین مردی بود که با سر دشمن به خانه برگشت. این سر , پنجمین سری بود که به خانه آورده بود و تازه تا پیری فاصله زیادی داشت. در مناسبت های مهم مثل مرگ مردان سرشناس دهکده ها, در کاسه سری که نخستین بار برداشته بود , شراب خرما می خورد.

این هم یک قسمت اعتدالش:

]یکی از پیرمردها گفت[ : تا به حال رسم نبوده ما برای خدایان بجنگیم. در این مورد هم بیایید از همین سنت پیروی کنیم. اگر کسی پنهانی در کلبه خودش مار مقدس را کشته, خود می داند و خدایش. ما که هیچ کداممان ندیده ایم. از آن گذشته, اگر بیاییم بین خدا و قربانی حایل شویم, چه بسا ضربه ای که آماج آن شخص گناهکار بوده است , به ما بخورد. وقتی کسی با زبان به مقدسات بی حرمتی می کند, چه می کنیم؟ می رویم دهانش را می بندیم؟ نه. انگشت توی گوشمان می کنیم تا توهین های او را نشنویم. این اقدام , اقدام عاقلانه ای است.

این کتاب تا کنون سه بار ترجمه و منتشر شده است!! نخستین بار در سال 1368 با ترجمه فرهاد منشور توسط انتشارات آستان قدس, در سال 1377 با ترجمه گلریز صفویان توسط انتشارات سروش و در سال 1380 با ترجمه علی اصغر بهرامی توسط انتشارات جوانه رشد منتشر شده است (231 صفحه و به قیمت 1400 تومان) که من این ترجمه سوم را خواندم. در جایی مقایسه پاراگراف اول دو ترجمه اول را دیدم و وقتی با ترجمه آقای بهرامی مقایسه کردم به نظرم آمد که ترجمه ایشان بهتر است. اما سر حرف قبلی خودم هستم که ما منابع و امکانات و ... خود را به این صورت (ترجمه مکرر یک اثر) هدر می دهیم.

این کتاب نیز در لیست 1001 کتابی که قبل از مرگ باید خواند موجود است و نویسنده به عنوان پدر رمان آفریقا تا کنون جوایز متعددی کسب نموده است.

................

پ ن: نمره کتاب 4.1 از 5 می‌باشد.

بیگانه آلبر کامو

 

مورسو کارمند جوانی است (از فرانسویان الجزایری مثل خود کامو) که مشغول امور روزمره است, مادرش که در خانه سالمندان بود از دنیا می رود و او در مراسم خاکسپاری شرکت می کند در حالیکه ظاهر غمگینی آنچنان که در اینگونه مراسم مرسوم است ندارد. پس از انجام مراسم به زندگی معمول خود باز می گردد و در اثر یک رشته تصادفات مرتکب قتل یک عرب می شود و بعد محاکمه و ...

خصوصیتی که مورسو را شایسته نام بیگانه کرده است همان همرنگ جماعت نشدن و عمدی که در این کار دارد است .او آدمی اجتماعی نیست. همانگونه که احساس می کند سخن می گوید. اهل ریا کاری نیست. حاضر نیست در این قبیل موارد یک دروغ ساده بگوید و یا حتی حرفی که شاید دروغ نباشد ولی دیگران انتظار شنیدن آن را دارند (مثلاٌ در قسمتهایی که در مورد مرگ مادر صحبت می شود مسلماٌ مورسو از مرگ مادر خوشحال نیست و نوعی ناراحتی در درونش هست ولی حاضر نیست برای خوشآمد دیگران بگوید که ناراحت است ) و... همین مسائل کافی است که او را در جامعه به چشم بیگانه ای ببینیم. جامعه نیز البته سزای این نوع رفتار را به سختی می دهد. همین که فرایند محاکمه شروع می شود ساز و کار های از پیش تعیین شده و ماشینی چنان عمل می کند که گویی از حیطه اختیار فرد خارج است و چنان عقوبت می دهد که گویی بزرگترین جنایت ها به وقوع پیوسته است. جامعه افرادی را که نمی خواهند در بازی همگانی شرکت کنند از خود می راند. به همین علت است که یکی از دلایل اصلی دادستان برای درخواست اشد مجازات همان گریه نکردن مورسو در تشییع جنازه مادرش عنوان می شود! سیستم از او می خواهد که ابراز پشیمانی کند و از مرگ رهایی یابد ولی نوع نگاه او به زندگی به گونه ای است که هیچ وقت نمی تواند از چیزی پشیمان بشود و نهایتاٌ فقط احساس دلخوری خود را بیان می کند.

من از کارم چندان پشیمان نبودم. اما آن همه جوش و خروش باعث تعجبم می شد. دلم می خواست دوستانه, تقریباٌ مهربانانه, سعی کنم برایش توضیح بدهم که من هیچ وقت نتوانسته ام از چیزی پشیمان بشوم. من همیشه به چیزی که می خواست رخ بدهد , امروز یا فردا , مشغولم. اما البته در وضعی که گذاشته بودندم ,نمی توانستم به این لحن با کسی حرف بزنم. حق نداشتم خودم را مهربان نشان بدهم, حق نداشتم حسن نیت داشته باشم.

البته باید گفت که مورسو یک آدم کاملاٌ اخلاقی نیست (چنانکه در ماجرای مرد همسایه با معشوقه اش بدون اینکه اطلاع داشته باشد حق با کیست به نفع همسایه عمل می کند و این کار را هم از روی بی تفاوتی و بی احساسی کامل می کند چیزی که من دایورتیسم می نامم یعنی دایورت کردن امور به ... نمونه بارز دیگر صحبت با ماری است در مورد عشق و ازدواج ) از طرفی ضد اخلاقی هم نیست و لذا یک آدم خاکستری است. 

مورسو در طول مدتی که در زندان است دچار یک تحول فکری می شود و معتقد می شود می توان هستی را تهی از هر معنی و هدف دانست و همچنان زندگی کرد:

نخستین بار پس از دیرگاهی به مامان اندیشیدم, به نظرم می فهمیدم چرا او در پایان زندگی نامزد گرفته بود... مامان در آن نزدیکی مرگ می بایست احساس کرده باشد که رها شده و آماده است که زندگیش را از سر بگیرد. هیچ کس, هیچ کس حق نداشت بر او بگرید. و من نیز احساس می کردم آماده ام که زندگیم را از سر بگیرم...

این کتاب را به غیر از من و شما همه ترجمه کرده اند!

جلال آل احمد  (البته به همراه علی اصغر خبره زاده)

امیر جلال الدین اعلم     نشر نیلوفر

لیلی گلستان              نشر مرکز

خشایار دیهیمی           نشر ماهی

محمدرضا پارسایار        نشر هرمس

هدایت الله میرزمانی     (به نقل از سایت کتابخانه ملی)

من ترجمه آل احمد را خوانده بودم و دو سال قبل در نمایشگاه جلوی غرفه نیلوفر تصمیم گرفتم این کتاب را با ترجمه جدیدتر داشته باشم. دو بار این ترجمه را خواندم و می توانم بگویم نسبت به ترجمه تهوع و محاکمه شاهکاری انجام داده این مترجم! و این ترجمه البته با ویرایش های جدید قابل تحمل شده است البته همچنان برتریی نسبت به ترجمه آل احمد ندارد و حتی دو سه جا را مقابله کردم آل احمد بهتر بود. امیدوارم ترجمه های گلستان و دیهیمی و پارسایار بهتر باشند که با توجه به در دسترس بودن ترجمه های قبلی و همچنین با در نظر گرفتن سابقه انتشارات اینگونه به نظر می آید.

این هم یک جمله از آلبر کامو برای یادگاری:

دموکراسی چه سیاسی و چه اجتماعی باشد، نمی تواند بر یک فلسفه سیاسی بنا شود که ادعا می کند همه چیز را می داند و همه چیز را رفع و رجوع می کند.

این کتاب هم در لیست 1001 کتاب قرار دارد.

***

این هم یک لینک سودمند: اینجا 

............................

پ ن : نمره کتاب 4.1 از 5 می‌باشد.