تبصره 22 – جوزف هلر

مقدمه اول: تبصره در لغت به معنای توضیحی است که برای روشن شدن بعضی از مواد قانون به آن افزوده می‌شود. شاید در برخورد با عنوان کتاب تصور کنید به قانونی اشاره دارد که ذیل آن تبصره‌های زیادی آورده شده و بیست و دومینِ آنها کارکرد ویژه‌ای داشته و در عنوان کتاب نشسته است؛ البته این‌گونه نیست! در واقع عنوان انگلیسی کلمه‌ای خودساخته است که بعد از اقبالِ این کتاب در جامعه بر همین اساس معنا پیدا کرد: موقعیت‌های نامعقول که به صورت پارادوکسیکال دچار بن‌بست‌های منطقی است. مثلاً برای این‌که مشکل ناکارآمدی یک سیستم را بتوان حل کرد باید افراد شایسته و توان‌مند در این سیستم به کار گرفته شوند اما زمانی یک سیستم می‌تواند افراد شایسته و توان‌مند را به کار بگیرد که «کارآمد» باشد. این یک مخمصه است که راه خروجی از آن قابل تصور نیست. در این داستان تعداد قابل توجهی از این موقعیت‌ها خلق شده است و به همین خاطر عنوان انگلیسی کتاب برای اشاره به چنین وضعیت‌هایی مورد استفاده قرار می‌گیرد. در میان فارسی‌زبان‌ها هم اگر این کتاب بسیار خوانده می‌شد، شاید در مواجهه با چنین موقعیت‌هایی می‌گفتیم وضعیت تبصره بیست و دویی است.      

مقدمه دوم: دهه شصت میلادی در بلاد توسعه‌یافته عموماً دهه‌ای بود که جوانان بر ضد مناسبات قدرت قد علم کردند. این تعارض به شکل‌های گوناگونی بروز کرد: جنبش‌های ضد جنگ (به طور اخص جنگ ویتنام)، جنبش‌های حقوق مدنی (مثلاً آفریقایی‌تبارهای آمریکا)، جنبش‌های دانشجویی (مثلاً در فرانسه)، هیپی‌ها و...وجه اشتراک همه‌ی این موارد به چالش کشیدن ارزش‌هایی است که نسل یا نسل‌های گذشته به آن پایبند هستند و آنها را به نسل جدید دیکته می‌کنند. تبصره22 در اوایل این دهه (1961) منتشر شد؛ زمانی که هنوز هیچ کدام از جنبش‌های فوق «شکل» نگرفته است. شاید وقتی می‌خوانیم که مثلاً در انواع و اقسام تظاهرات ضد حنگ پلاکاردهایی دیده شد با مضمون این‌که شخصیت اصلی تبصره22 زنده است، به این فکر کنیم که ادبیات به نوعی جریان‌سازی کرده است در حالی که بزعم من تعبیر بهتر این است که بگوییم نویسندگان و هنرمندانِ خلاق، جریان‌هایی را زیر پوست شهر حس می‌کنند که به زودی بروز و ظهور پیدا خواهد کرد. به عنوان مثال صدای کشیده‌ای که لیلا در فیلم برادران لیلا بر صورت پدر می‌زند از چند سال قبل به گوشِ افرادِ تیزگوش رسیده است اما طبعاً طول می‌کشید تا طنین آن جمع کثیری را انگشت به دندان کند هرچند همیشه کسانی هستند که بر چشم و گوش و دلشان قفل‌هایی است که چنین نشانه‌هایی را درک نمی‌کنند.    

مقدمه سوم: روایت‌های ضد جنگِ زیادی در قالب رمان و فیلم در دسترس ما قرار دارد و ابعاد مختلفِ این پدیده را که از ابتدای «تاریخ» بشریت با ما همراه بوده، روشن می‌کند. می‌خوانیم و حسرت می‌خوریم از این‌که دنیا می‌توانست جای بهتری باشد. می‌خوانیم و ناامید می‌شویم از این‌که نکند امکان خروج از این چرخه میسر نباشد. این رمان تقریباً از آن معدود کتاب‌هایی است که معتقد است امکان خروج میسر است و برای خروج از این مخمصه راهکاری هم ارائه می‌دهد: «نافرمانی». در ادامه بیشتر به این مهم خواهم پرداخت اما به‌طور کلی نافرمانی مهارتی است که آسان به دست نمی‌آید، همه‌ی مهارت‌های ده‌گانه یا پانزده‌گانه‌ی زندگی (که به قدرتیِ خدا هیچ‌کدامِ آنها در برنامه آموزشی ما حضور نداشت) این‌گونه‌اند: نیاز به آموزش و تمرین دارند. مثل رانندگی می‌ماند؛ وقتی تصمیم بگیرید، بلافاصله به راننده تبدیل نمی‌شوید بلکه باید آموزش‌های لازم را ببینید و تمرین و تمرین و تمرین کنید.

******

«یوساریان» شخصیت اصلی این رمان سرباز جوانی در رسته هوایی (مسئول انداختنِ بمب در هواپیماهای بی-25) است که بعد از ورود آمریکا به جنگ جهانی دوم، به جزیره‌ای در جنوب ایتالیا اعزام شده است. طبق روال او می‌بایست بعد از انجام 25 ماموریت پروازی از حضور در منطقه جنگی معاف و به خانه بازمی‌گشت اما فرمانده پایگاه به دلایل مختلف سقف پروازها را به 30 و بعد به 35 و همینطور به تدریج افزایش می‌دهد ولذا با توجه به این‌که امر، امر فرمانده است به نظر می‌رسد راهِ خلاصی برای او و دیگر سربازان وجود ندارد.

کتاب حاوی 42 فصل است. راوی سوم‌شخصِ داستان هر فصل را کاملاً مرتبط با جمله‌ یا جملاتِ آخر فصل قبل آغاز می‌کند و از این جهت پیوستگیِ داستان حفظ می‌شود. عنوان هر فصل به نام یکی از شخصیت‌های داستان مزین شده (به جز پنج فصل: بولونیا، روز شکرگزاری، سرداب، شهر ابدی و تبصره22) و تقریباً در هر فصل نکاتی کلیدی در مورد این شخصیت بیان می‌شود و برای این امر، راوی هرگاه تشخیص بدهد از لحاظ زمانی به اتفاقات قبل و بعد می‌پردازد و همین تا حدودی روال ترتیب زمانی وقایع را به هم می‌ریزد و در نگاه اول ممکن است کمی آشفتگی به چشم بیاید هرچند که هیچ پاراگرافی را پیدا نمی‌کنید که با پاراگراف قبلی خود ارتباطی نداشته باشد و از این‌رو بعید است خواننده‌ با این رفت و برگشت‌ها دچار مشکل شود.  

داستان از جایی آغاز می‌شود که یوساریان به خاطر تمارض در بیمارستان صحرایی بستری است. او تسلیم این فکر نمی‌شود که باید جانش را فدای راهی بکند که در آن تردیدهایی دارد. منشاء تردیدهای او در مورد جنگ را می‌توان در چهار دسته تقسیم‌بندی کرد:

الف) همه می‌خواهند او کشته شود! دشمن که واضح است... اما هموطنان و فرماندهان هم دوست دارند که او زندگی‌اش را ایثار کند!

ب) یک عده دارند از جنگ سود می‌برند (ثروت و منزلت) و او احساس می‌کند که آلت دست و ابزار آنها برای کسب سود بیشتر می‌شود.

ج) مشخص نیست اهدافی که بمباران می‌شود صرفاً اهداف نظامی باشد.

د) مشاهده تأثیرات جنگ بر روی هم‌قطاران که باعث شده همه به نوعی جنون دچار شوند و همچنین مشاهده تأثیرات جنگ بر مردم عادی که همه را دچار بدبختی و فقر کرده است.

در همان اولین مراجعاتش، دکترِ پایگاه تأیید می‌کند یوساریان و دیگران که در این شرایط پرواز می‌کنند دیوانه هستند ولذا طبق قانون به خاطر همین جنون می‌توانند معاف بشوند به شرط آنکه درخواست بدهند اما درخواست آنها تأیید نخواهد شد چون فردی که چنین درخواستی بدهد مطمئناً دیوانه نیست! و این همان است که در مقدمه اول ذکر شد: تبصره22.  

برای توصیف تک‌خطی داستان می‌توان به یک چشم خنده و یک چشم اشک اشاره کرد؛ طنز و هجو گزنده‌ی نویسنده در مورد نظامی‌گری و سیستم سلسله‌مراتبی و بوروکراسی در چنین نظام‌هایی در یک طرف و بی‌پناهی انسان در طرفِ دیگر. پیام اصلی یوساریان در واقع همین است: چیزی که بیشتر از همه در خطر است انسان و کرامت انسانی است، آن را دریابیم.

در ادامه مطلب بیشتر در مورد داستان و محتوای آن خواهم نوشت.      

******

جوزف هلر (1923-1999) در نیویورک و در خانواده‌ای فقیر و یهودی به دنیا آمد. از کودکی به داستان‌نویسی علاقه داشت. در نوزده سالگی به نیروی هوایی پیوست و بعد از دو سال به جبهه ایتالیا اعزام شد. او در این دوره شصت پرواز جنگی به عنوان بمب‌انداز انجام داده است. بعد از جنگ در رشته ادبیات انگلیسی وارد دانشگاه شد و تا مقطع کارشناسی ارشد ادامه تحصیل داد. مهمترین اثر او Catch-22 است که ایده اولیه آن و در واقع فصل اول آن در سال 1953 نگاشته شده است. این فصل با عنوان Catch-18 در سال 1955 در یکی از نشریات به چاپ رسید. با توجه به استقبالی که از این داستان کوتاه شد، او کار را ادامه و گسترش داد و ماحصل کار بعد از بازنویسی‌های متعدد در سال 1961 منتشر گردید.

این کتاب یکی از معروف‌ترین آثار ادبیات ضدجنگ در آمریکا به شمار می‌رود. یک اقتباس سینمایی در سال 1970 و یک مینی‌سریال در سال 2019 بر اساس این رمان ساخته شده است.   

 ...................

مشخصات کتاب من: ترجمه احسان نوروزی، نشر چشمه، چاپ دوم زمستان 1394، تیراژ 1000 نسخه، 518 صفجه.  

پ ن 1: نمره من به کتاب 5 از 5 است. گروهB  (نمره در گودریدز 3.99 نمره در آمازون 4.4)

 

زمان داستان

از نشانه‌گذاری‌های زمانی داستان می‌توان به افزایش سقف پروازها و رفت‌وبرگشت یوساریان در بیمارستان اشاره کرد که ما از طریق آنها متوجه می‌شویم که زمان برخی اتفاقات دقیقاً یا حدوداً کجاست. برخی از وقایع چندین نوبت در فصول مختلف طرح می‌شوند؛ مثلاً ماجرای اسنودن که بازتابش در سراسر رمان به چشم می‌خورد و شاید در وهله‌ی اول به نظر برسد از لحاظ زمانی جایی قبل از نقطه آغاز روایت رخ داده اما در واقع در یک‌سوم پایانی رخ می‌دهد. به همین خاطر ممکن است رمان را از لحاظ زمانی مغشوش ببینیم. البته همانطور که گفتم سبک داستان به گونه‌ایست که این قضیه چندان اشکالی ایجاد نمی‌کند اما جفت‌وجور کردن آن برای نویسنده بسیار سخت است بخصوص اینکه نوشتن کتاب در طول هشت سال انجام شده باشد.

اگر بخواهیم برخی وقایع را روی یک نمودار زمانی بیاوریم به شکل زیر خواهیم رسید:

خیلی حاشیه نمی‌روم! بعد از خواندن داستان به نظرم رسید که در چند نوبت از لحاظ زمانی خطا رخ داده است... کدهایی را که به نوعی زمان وقایع را نشان می‌دهد، یادداشت کردم. از مقایسه آنها برخی تناقض‌ها حل و فصل شد؛ مثلاً در فصل 2 دو بار به بازگشت از بیمارستان اشاره شده است (اوایل و اواخر فصل) و روایت از لحاظ زمانی از سقف سی پرواز تا سقف پنجاه پرواز را در بر می‌گیرد. اگر فرض کنیم آن دو بار بازگشت از بیمارستان به یک زمان واحد اشاره دارد از لحاظ زمانی، روایت دچار فروپاشی می‌شود امااین‌گونه نیست! یوساریان مدام در حال بازگشت از بیمارستان است و این دو بازگشت مربوط به دو زمان متفاوت است. اکثر موارد به همین ترتیب قابل رفع و رجوع است حتی مورد زیر:

درص131 راوی به ما خبر می‌دهد که سقف پرواز به 55 افزایش یافته است و پاراگراف بعدی از عملیات بولونیا صحبت می‌کند... در فصل 12 به عملیات بولونیا می‌رسیم و اتفاقاتی که در دو فصل بعد منجر به تعویق آن می‌شود و نهایتاً در فصل 15 این ماموریت انجام می‌شود و بعد از بازگشت یوساریان به مرخصی می‌رود و راوی اعلام می‌کند که در این نوبت است که با لوچیانا آشنا می‌شود. فصل 16 به ماجرای بامزه لوچیانا می‌پردازد و در انتها وقتی به پایگاه بازمی‌گردد خبرِ افزایش سقف پرواز از 35 به 40 را می‌شنود و خودش را به بیمارستان می‌رساند! فقط می‌توان گفت یا من در یادداشت‌برداری خطا کرده‌ام (الان که می‌نویسم کتاب را به کتابخانه پس داده‌ام!) یا خبر اول خطاست و از همه محتمل‌تر این است که این سقف55 مربوط به بولونیا نباشد و ...( این را دوباره بررسی می‌کنم و در کامنتها این مورد حل و فصل خواهد شد).

البته اگر قصد خواندن کتاب را دارید از این قضیه نترسید. روایت شیرین‌تر از این حرف‌هاست.

این بروکراسی مضحک نظامی

اگر تجربه خدمت سربازی (البته در خارج از کشور!) داشته باشید، این تصویر برایتان کاملاً غریبه است: خطایی رخ بدهد و سیستم یا آدم‌های سیستم بخواهند یا بتوانند آن را اصلاح کنند! اگر من بخواهم خاطرات خودم را در این زمینه بگویم مطلب طولانی خواهد شد اما اگر یادم بیاندازید از آنها در جایی متناسب مثل اینجا خواهم نوشت به شرط آنکه مطلب را طولانی نکند!

اولین موردی که در صفحات آغازین می‌خوانیم جایی است که برای معالجه یک سرهنگ، تیمی درمانی تشکیل شده و بر اساس خطای آی.بی.ام (پدر جد کامپیوتر) یک متخصصِ وال عضو این تیم شده و هر بار که جمع می‌شوند این وال‌شناس، صحبت را به موبی‌دیک می‌کشاند! تصور این صحنه خیلی بامزه است اما نکته کلیدی این است که بعد از نشست اول که مشخص شده در انتخاب این فرد خطایی رخ داده هیچ اقدامی برای اصلاح خطا صورت نمی‌پذیرد و داستان ادامه می‌یابد. و این بهترین توصیف است. در داستان موارد مشابه بسیار است؛ سرگذشت «میجر میجر» یکی از آنهاست: او که نامش میجر (معادل درجه سرگرد در زبان ما) است ناگهان به درجه سرگردی و فرماندهی می‌رسد و این خطا هم ادامه می‌یابد.   

مسئله‌هایی مثل مرد مرده‌ی چادرِ یوساریان در سیستم‌های این‌چنینی به بحرانی لاینحل تبدیل می‌شود. یا مورد ویژه‌ی دکتر دانیکا! وقتی گزارشات و آمار بگویند فردی مرده است اگر خودش هم بیاید و نشان بدهد که زنده است فایده ندارد! کسی زیر بار اصلاح خطاها نمی‌رود. این هیچ ارتباطی با بلاهت آدم‌ها ندارد بلکه از مشخصات چنین سیستم‌هایی است. البته داستان در مورد بلاهت آدمها کم نمی‌گذارد. ژنرال پکم و دریدل و شایزکوف و ... یکی از یکی جذاب‌تر! این مجموعه برای خودش اتحادیه ابلهان است! و نتیجه کار این اتحادیه، مرگ جوانانی است که به قول نویسنده حماقت می‌کنند و در جنگ حاضر می‌شوند.

منفعت‌طلبی افسارگسیخته

داستان مشخصاً یک متن ضد جنگ یا ضد نظامی‌گری است اما در این حد نمی‌ماند. به فراتر از آن هم نظر دارد. از نظر نویسنده روح حاکم بر آن زمانه همین منفعت‌طلبی افسارگسیخته است که در شخصیتی نظیر «مایلو» متبلور شده است. مایلو همان بازرگانی است که در کیش با سعدی ملاقات داشت با این تفاوت که آن بازرگان در تخیلاتش قصد آن سفرهای دور و دراز را داشت اما مایلو بسی بیشتر از آن را عملاً و در شرایط جنگی پیاده می‌کند.

مایلو با درجه گروهبانی وارد ارتش می‌شود و خیلی زود خودش را در مسیری که دوست دارد قرار داده و مسئول آشپزخانه می‌شود. وقتی پول درآوردن یک ارزش است، به دست آوردن آن از هر راهی حتی راه معاملات قاچاق هم گناه یا ضد ارزش محسوب نمی‌شود! اگر کتاب را خوانده باشید حتماً دیده‌اید که مایلو علیرغم همه‌ی کارهایی که کرده است در نگاه حاضرانِ در پایگاه چهره‌ای تقریباً موجه است. او در ابتدای کارش یک دیالوگ با سرگرد دکاورلی دارد که ریزه‌کاری‌های شخصیتی او را نشان می‌دهد. یکی از سرگرمی‌های سرگرد بازیِ پرتابِ نعل است:

«خدا حفظت کنه، پسرم، بیا یه نعل بردار.»

«ممنون قربان. باید باهاش چی کار کنم؟»

«پرتش کن»

«همینجوری بندازمش دور؟»

«پرت کن طرف اون میخ. بعد برش دار و پرتش کن طرف این یکی میخ. بازیه، ملتفتی که؟ این‌جوری نعل‌ها آخرش می‌رسن به خودت.»

«بله قربان. متوجهم. این نعل‌ها دونه‌ای چند هست؟»

او هر چیزی را از زاویه قیمت و سود آن می‌بیند و در این زمینه ابتکاراتی دارد که سرِ خواننده سوت می‌کشد! او سندیکایی تک‌نفره راه می‌اندازد و جلوی چشم همه سندیکایش را به یک کارتل جهانی تبدیل می‌کند که با طرفین جنگ نه تنها معامله می‌کند بلکه قرارداد همکاری نظامی هم می‌بندد و پروژه‌هایی برای هر دو طرف اجرا می‌کند... همه در فعالیتهای او سهیم هستند و البته در نهایت هیچ خیری به دیگران نمی‌رساند.

شکاف بین نسلی

آیا به این فکر کردید که چرا عنوان فصل اول تگزاسی است؟ تگزاسی فردی است که در زمان بستری بودن یوساریان به بیمارستان می‌آید و چنان حراف است که کله‌ی تمام تمارض‌کنندگان و حتی بیماران واقعی را می‌خورد و آنها را از بیمارستان متواری می‌کند. او در زبان، آدم بسیار وطن‌پرستی است و عقایدش در این زمینه حالِ امثالِ یوساریان را دگرگون می‌کند. او نماینده‌ایست از ارزش‌های حاکم. این‌که آدم‌های ثروتمند افراد شایسته‌ای هستند و شایستگی و موفقیت آنها در همین به دست آوردن «پول» است ولذا آدم‌های بی‌پول هم ناموفق هستند و هم فاقد شایستگی! تگزاسی به همین خاطر معتقد است آدمهای پولدار (شایسته و موفق) باید حق رای بیشتری نسبت به آدمهای بی‌پول داشته باشند. این شایستگان عموماً سن و سالی ازشان گذشته است و مناصب و موقعیت‌های اجتماعی و سیاسی را اشغال کرده‌اند و خود را مترادفِ «وطن» قرار داده و وفاداری به خودشان را عین وطن‌پرستی جا انداخته‌اند. جنگ راه می‌اندازند و انتظار دارند نسلِ جوان‌تر جان خود را در راه آنان فدا کنند.

دکترهای پیری که رجزخوانی می‌کنند و دکترهای جوان را راهی جبهه می‌کنند! معلمانی که در گوش دانش‌آموزان حماسه‌سرایی کرده و آنها را آماده ورود به میدان می‌کنند. فرماندهانی که شجاعتشان در این است که هر کار خطرناکی را به عهده بگیرند و از سربازانِ خود انجامِ آن را بخواهند! این شرایط است که برخی را به طغیان وامی‌دارد. برخی! و نه همه! چرا که خیلی از آنها به خود جرئت تخطی از ارزش‌هایی که در دوران کودکی و نوجوانی آموخته‌اند، ندارند. گاهی احساس می‌کنند یک جای کار می‌لنگد اما به نحوی خود را توجیه می‌کنند و از هزینه دادن ابا دارند. به همین خاطر است که شبانه به سراغ یوساریان می‌آیند و انفرادی و یواشکی ابراز ارادت می‌کنند.

شاید برخی رفتارهای نسل جوان واقعاً گروتسک به نظر بیاید (مثل نشمه‌ی نیتلی در قبال یوساریان) اما از نگاه راوی همه‌ی جوان‌ترها حق دارند همه‌ی پیرترها را به دلیل مشارکت در ساخت یا نگهداری این جهان ناعادلانه، مردانه و غیرمعقول، و بابت تراژدی‌های غیرطبیعی که بر سرشان می‌آید، مقصر بدانند.

نافرمانی و زنده بودن یوساریان

یوساریان حق انتخاب دارد! او می‌تواند به دستور فرمانده گردن بگذارد و به پروازهایی که روز به روز زیاد می‌شود تن بدهد یا در دادگاهی نظامی محاکمه شود. ممکن است بالاخره روزی جنگ تمام بشود و او زنده بماند و به خانه بازگردد و ممکن است مثل دوستان دیگر (کلوینگر، دانبر، نیتلی، دابز، سمپسون، کرافت، مک‌وات و...) کشته شود. آرمانهایی نظیر حفظ وطن دیگر برای توجیه ادامه جنگ کفایت نمی‌کند چون بین او و این آرمانها، آدمهایی مثل شایزکوف، پکم، کورن و کث‌کارت وجود دارند و نمی‌گذارند آرمان‌ها مثل سابق کارآیی داشته باشند؛ آدم‌هایی که از رهگذرِ هر اقدام خیرخواهانه یا تراژدی‌های انسانی برای خودشان پول و موفقیت درمی‌آورند. توصیه آن پیرمرد ایتالیایی هم هست که همه‌ی جوانانِ پنجاه شصت کشور درگیر در جنگ برای وطنشان حاضرند جان بدهند، آیا واقعاً همه‌ی این کشورها ارزش این جان گذاشتن را دارند؟

انفعال و بی‌تصمیمی هم چیزی را تغییر نمی‌دهد: یا خیارهای سالمی هستیم که با ما سالاد درست می‌کنند یا اگر به آن کار نیاییم به کودی تبدیل می‌شویم که با آن خیار سالم تولید شود. درست است که ما قربانی سنت‌های جاافتاده از قبل هستیم اما به قول یوساریان مقصر هم هستیم چرا که «بالاخره یک وقتی کسی باید می‌ایستاد و این زنجیره‌ی نکبتی عادات موروثی را که همه‌شان در آن گرفتار بودند می‌گسست...»

یوساریان ابتدا با بیمارستان رفتن سعی می‌کند خودش را حفظ کند اما این مسیر همواره جوابگو نیست، مثل به اسهال انداختنِ همه سربازان، فقط چند روزی چرخ جنگ را به تاخیر می‌اندازد. کاری موقت است! جابجا کردن خط روی نقشه اتاق فرماندهی هم به همین ترتیب! خراب جلوه دادن سیستم رادیویی هواپیما هم به همین نحو!... یوساریان بالاخره تصمیم می‌گیرد که پرواز نکند و این تصمیم را هم به اطلاع مافوق می‌رساند. سیستم حالا باید کاری بکند: محاکمه نظامی هزینه دارد بخصوص برای کسی که همین چند ماه قبل مدال گرفته است! یا اینکه سارشی انجام بدهد و یوساریان را ساکت کند. یا کاری کند که مثل دانبر ناپدید بشود! فرماندهان تقریباً این دو راه آخر را در پیش می‌گیرند و به نظر می‌رسد که توفیقشان حتمی است.

آیا هیچ امیدی نیست؟! خبری که کشیش می‌دهد چراغ امید را روشن می‌کند: «اور» زنده است! تبصره22 وجود ندارد. مخمصه وجود ندارد. مشکل از ماست که فکر می‌کنیم مخمصه وجود دارد. راهی که یوساریان انتخاب می‌کند فرار یا خارج کردن خود از مهلکه نیست (او این کار را با سازش پیشنهادی خیلی ساده‌تر می‌توانست انجام بدهد). فرار از مسئولیت نیست بلکه اتفاقاً فرار به مسئولیت است. مسئولیتِ حفظ کرامت انسانیِ خود. او دیگر حاضر نیست زیر سقف دروغ زندگی کند و این بزرگترین ضربه به چنین سیستم‌هایی است. به قول واتسلاو هاول با زیستن در دایره حقیقت و شرکت نکردن و همراهی نکردن در هر حرکتی که رگه‌ای از دروغ در آن وجود دارد، رژیم‌های استبدادی را از قدرتمندترین سلاحشان که دروغ است محروم باید کرد. نافرمانی یوساریان چنین ریشه‌ای دارد و نه تنها بر شخصیت‌های داستان تأثیر می‌گذارد بلکه چند سال بعد روی پلاکاردهای معترضین به جنگ ویتنام، به پیامی امیدبخش بدل می‌شود: یوساریان زنده است.

ترجمه، سانسور و مواردی جهت اصلاح

تقریباً پنجاه سال طول کشید تا این کتاب به فارسی ترجمه شود. برای کتابی در این پایه شهرت و اهمیت تقریباً زمان زیادی است. احتمالاً ترس از ممیزی و مثله شدن کتاب یکی از دلایل این تأخیر است. مترجم زحمت زیادی کشیده است تا با تغییر کلمات و سوهان کشیدن لبه‌های تیز و غیره و ذلک از میزان حذفیات بکاهد. حجم کار زیاد است و به گمانم در ربع پایانی کمی در این زمینه خسته شده باشد. به هر حال مشخص است وقتی که کاربرد کلمه حرومزاده ممنوع است و به جای آن باید کلمه دیگری (مثلاً احمق) به کار برده شود چه‌قدر خسته‌کننده است. من به عنوان خواننده این مشکلات را درک می‌کنم. مطابقت‌هایی با متن انگلیسی انجام دادم و تقریباً اکثرجاهایی را که مترجم از علامت ]...[ برای نشان دادن حذفیات استفاده کرده است، کنترل کردم و شاید مواردی که تاثیرگذاری بیشتری دارد در ادامه بیاورم. قبل از آن چند مورد از اصلاحات لازمی را که با توجه به متن فارسی و نه بر اساس مطابقت دادن با متن اصلی به ذهنم رسید، می‌نویسم:

اولین نکته کاربرد درست و یکسان عناوین و اصطلاحات نظامی همانند گروهان و گردان و... است. این‌که گروهان کوچکتر از گردان است و معمولاً سه یا چهار گروهان در کنار هم یک گردان را تشکیل می‌دهند. متن از این جهت دقیق و یک‌دست نیست مثلاً در ص163 می‌خوانیم: «سه گردان دیگر گروهانِ تحت اداره سرهنگ کث‌کارت» و در ص164 «در رسته عملیاتی ژنرال دریدل سه گروهان بمب‌انداز دیگر هم بودند» ... در واقع این جزیره‌ای که داستان در آن می‌گذرد یک پایگاه هوایی است که فرمانده آن کث‌کارت است و سه پایگاه دیگر هم هست که آنها در مجموع زیر کنترل ژنرال دریدل هستند (به یاد بیاورید که مایلو کارش را به آشپزخانه‌های این سه پایگاه هم گسترش داده بود). در هر پایگاه چندین گروه اسکادران پروازی وجود داشت که می‌تواند هر کدام یک گروهان بمب‌افکن تلقی شود کما اینکه دانبر در گروهانی متفاوت از گروهانِ یوساریان حضور داشت. دکتری متفاوت اما بیمارستان مشترکی داشتند.

به همین ترتیب برخی درجه‌ها... مثلاً از کسانی که در اطراف یوساریان بستری بودند در فصل اول سروانی داریم که پشه مالاریا ماتحتش را گزیده است و در فصل 17 (ص201) که در واقع از لحاظ زمانی با فصل یک انطباق دارد همان افسر را با درجه ستوان‌یار می‌بینیم. همینجا فرمانده توپخانه به افسر مسئول توپخانه تغییر کرده که تعبیر درست‌تری است. یا موارد مرتبط با رژه نظامی... در سطر آخر ص87 گیر افتادن در ترافیک به خاطر این رژه‌ها آمده است که در واقع اشاره دارد به درجا زدن گروهان‌های رژه‌رونده در ابتدای باند رژه؛ گروهان‌ها یکی یکی وارد باند رژه می‌شوند و آنهایی که هنوز نوبتشان نشده پشت خط شروع درجا می‌زنند. در ص89 و یک جای دیگر قبل از آن برای همین رژه‌های آموزشی از عبارت «افسران مافوق» استفاده شده که غلط است و منظور نفر اول سمت راست هر صف رژه است که در واقع «ارشد» آن صف به حساب می‌آید و نفرات کناری حرکات خود را با او هماهنگ می‌کنند. در واقع پیشنهاد کلوینگر که باعث موفقیت رژه می‌شود همین انتخاب ارشد هر صف توسط اعضای همان صف است و طبعاً هیچ ارتشی نداریم که افسران مافوق را زیردستها انتخاب کنند.

در همین زمینه‌ی اصطلاحات نظامی، یکی دو شخصیت فرعی هستند که تحت عنوان «ماموران آگاهی» وارد داستان می‌شوند که آدم‌های بامزه‌ای هستند! اما مامور آگاهی بیشتر اصطلاحی سیویل است تا نظامی و عنوان مناسبی برای آنها نیست... مامور حفاظت اطلاعات اصطلاح بهتری برای آنهاست.

در ص377 «هاورمه‌یر مُقُر آمد و سرگرد دنبی را لو داد؛ اونا نمی‌خوان روستا رو بمباران کنند.» که با توجه به ادامه متن واضح است که عبارت درست این است: «هاورمه‌یر به کمک سرگرد دنبی آمد و گفت اونا نمی‌خوان روستا رو بمباران کنند.»

در جمله اول فصل 35 آمده است که یوساریان برای اولین بار در عمرش دست به دعا شد.... و در ادامه دوباره از فعل دعا کردن استفاده می‌شود که هر دو مورد با توجه به متن و شناختی که خواننده از یوساریان دارد غلط است. کلمه صحیح «التماس» است و به جای فعل دعا کردن باید از التماس کردن استفاده می‌شد.

در سطر آخر ص421 می‌خوانیم «مایلو در حین چپاول هموطنانش گرفتار شد و در نتیجه سهامش هرگز تا این اندازه بالا نرفته بود.» به نظرم درستش این است که مایلو مشغول چپاول هم‌وطنانش شده بود و در نتیجه سهامش به این اندازه بالا رفته بود.

نامه‌ی وارده!

....................

آقای اِم.بی.پی عزیز

بله، عشق در نگاه اول بود. اولین باری که یوساریان را روی تخت دیدم احساس کردم او را جای دیگری دیده‌ام و کشش عجیبی در دلم نسبت به او احساس کردم. عجیب از این جهت که من معمولاً آدمی گوشه‌گیر و منزوی بودم. خیلی زود متوجه شدم احساس من در واقع یک احساس دوطرفه است که این البته عجیب نبود چون یوساریان آدم عاشق‌پیشه‌ای بود و می‌توانست به غیر از آرفی و کث‌کارت و کورن و بلک و امثالهم، عاشق هرکسی بشود. خدایا! چقدر افعال گذشته برای او به کار می‌برم درحالی که فقط دو روز است که از اینجا رفته است. گمانم الان به رم رسیده و اگر خواهر کوچولوی رفیقه‌ی نیتلی را پیدا کرده باشد جایی در راه سوئد باشد.

اوضاع اینجا خوب نیست. با پیشرفت هرچه بیشتر جنگ، آدم‌ها مریض و مریض‌تر می‌شوند. الان اکثر بچه‌ها به جایی رسیده‌اند که نمی‌توانند بیشتر مریض بشوند و تنها گزینه‌ی پیشِ رویشان مرگ است. من هم تصمیم خودم را گرفته‌ام! دیروز فرصتی دست داد و یک کشیده خواباندم زیر گوشِ سروان بلک! بعد از نگارش این نامه هم می‌خواهم سراغ ژنرال پکم بروم. خیلی دوست دارد چند ژنرال و سرهنگ و کوفت و زهرمار زیر دستش باشند و به قول خودش تخصصش در این است که آنها را به یک توافق برساند. راست هم می‌گوید، همه بر این قضیه که آدم گهی است توافق دارند.

بعد از آن بازجویی آخر هنوز سراغ من نیامده‌اند و بیشتر توان خود را گذاشته‌اند برای حل معضل یوساریان... البته با آن بازجویی‌هایی که شما تعریف کردید بازجویی من بچه‌بازی بود اما یک وجه مشترک جالب به نظر من رسید. اولین جمله بازجوی من این بود که پدر جرم شما خیلی جدی است! من پرسیدم چه جرمی مرتکب شدم؟ جواب داد هنوز نمی‌دونیم ولی به زودی می‌فهمیم! مثل این‌که بازجوها پیش یک استاد تلمذ کرده باشند.

مرگ نیتلی کمر مرا شکاند. این اواخر پیش من آمده بود و صحبت می‌کردیم. معمایی طرح کرد که هنوز نتوانسته‌ام جوابی برای آن پیدا کنم. می‌خواست بداند کدام گزاره درست است:

آدم ایستاده بمیرد بهتر است تا زانو زده زندگی بکند.

آذم بهتر است ایستاده زندگی کند تا زانو زده بمیرد.

شما و دوستانت روی این معما فکر کنید چون حس می‌کنم برای شما هم کاربرد داشته باشد.

همه‌ی این اتفاقات باعث شد در من تردیدهایی به وجود بیاید. حتی در مسائل بنیادین خداشناسی. اما چند چیز باعث شد که من خودم را حفظ کنم. خاطرات همسرم. بچه‌های خودم و بچه‌های دیگران. توکل من به خدا (حالا ممکن است بگویید خدای من خیلی آنگلوساکسون است! اشکال ندارد! شما به بی‌نژاد بودن خدای خودتان ببخشید!) اینها همه موثر بود اما هیچ‌کدام به اندازه تجربه‌های عرفانی مستقیم خودم تاثیر نداشت. من موقع دفن اسنودن، مسیح را دیدم که از بالای صلیب در جلجتا خودش را به بالای درختی در جزیره رسانده بود، همان‌طور برهنه و غمزده مرا می‌نگریست. من یکی از مبشرین مسیح را در جنگل به چشم خود دیدم و او با من صحبت کرد و گفت زمستان که بیاید من بازخواهم گشت. چند روزی است که زمستان آمده است و من ایمان دارم که او خواهد آمد.

ارادتمند

اِی. تی. تپمن

کشیش ارتش ایالات متحده

بعدالتحریر:

امیدوارم این نامه‌نگاری به عنوان ارتباط با دول متخاصم تلقی نگردد.

در مورد همسر ستوان شایزکوف و دوستش دوری‌دوز فقط می‌توانم بگویم: «نمی‌دانم! اطلاعی ندارم!»