اومون‌را - ویکتور پِلِوین

مقدمه اول: ما عمدتاً ادبیات روسیه را با غول‌های قرن نوزدهمی آن دیار می‌شناسیم. البته پس از آنها بچه‌غول‌های قابل توجهی ظهور کردند که شاید در شرایط نرمال می‌توانستند در کنار اسلافشان عرض‌اندام کنند. پس از انقلاب روسیه و شکل‌گیری اتحاد جماهیر شوروی، به تدریج برخوردهای مختلفی با نویسندگان آغاز شد، عده‌ای ممنوع‌القلم شدند و عده‌ای دیگر ممنوع‌النفس! کتاب روشنفکران و عالیجنابان خاکستری به این برخوردها مفصلاً پرداخته است. مدت‌ها کنجکاو بودم پس از فروپاشی شوروی، آیا دوباره در حوزه ادبیات با نویسندگان قدرتمند روسی روبرو می‌شویم یا خیر؟ هنوز هم هستم.

مقدمه دوم: برخی تحلیل‌ها سقوط اتحاد جماهیر شوروی را به تحرکات غرب در حوزه رسانه و تبلیغات نسبت می‌دهند که تقریباً خنده‌دار است! مثل این می‌ماند خانه‌ای چوبی دچار موریانه‌زدگی شدید شده باشد و یک بولدوزر از کنار آن عبور کند و آن خانه فرو بریزد و بعد برخی ناظران با دیدن ریزش خانه و حضور بولدوزر حکم بدهند که کار، کارِ بولدوزر بوده است. این تحلیل‌گران معمولاً یا دل در گرو ایدئولوژی و نظامِ ساقط شده دارند، یا دست در جیب نظامی مشابه! به‌هرحال این داستان به گوشه‌ای از آن خانه پرداخته و نکات جالبی را طرح می‌کند.  

مقدمه سوم: آنطور که از طرح‌های روی جلد برمی‌آید، داستان حول محور فضا و فضانوردی است اما باید ذکر کنم این یک داستان از گونه علمی-تخیلی نیست. به هیچ وجه! اما لحظاتی از داستان به یاد داستانی افتادم که خیلی سال قبل در ویژه‌نامه داستانهای علمی-تخیلی مجله دانشمند خوانده بودم. در آن داستان کوتاه، کاپیتانِ یک سفینه فضایی فداکاری می‌کند و روی ماه (یا شاید هم سیاره‌ای دیگر) باقی می‌ماند تا گروه بتوانند اکسیژن کافی برای برگشت داشته باشند. این فداکاری واقعاً مرا که دانش‌آموز دبیرستان بودم تحت‌تأثیر قرار داده بود. به همین خاطر است که پس از گذشت بیش از سه دهه هنوز در ذهنم مانده است. به هر حال نیاز به فداکاری معمولاً نشان از وجود خطا و نقصان در آن بخش یا بخش‌های دیگر دارد و وقتی یک مجموعه‌ای برای سرپا ماندن نیاز روزافزون به فداکاری پیدا کند فاتحه‌اش خوانده است.   

******

اومون اسمی معمولی نیست و شاید بهترین هم نباشد. انتخاب پدرم بود. تمام عمرش در نیروی پلیس خدمت کرده بود و دوست داشت من هم پلیس بشوم. معمولاً بعد از این‌که دُمی به خمره می‌زد به من می‌گفت، «ببین چی می‌گم اومی، اگه با همچین اسمی عضو نیروی پلیس بشی... بعد اگه عضو حزب بشی...»

داستان با این جملات آغاز می‌شود. نام راویِ اول‌شخص اومون است؛ «اومون کریوومازوف». اومون نام اختصاری نیروی ویژه پلیس شوروی است. در واقع مثل این می‌ماند که پدری در ایران نام پسرش را ناجا یا نوپو بگذارد و انتظار داشته باشد فرزندش با رعایت یک سری مسائل به مدارج بالایی دست پیدا کند. راوی از کودکی خودش آغاز می‌کند و خیلی خلاصه و سریع به زمینه‌هایی که باعث گرایش او به آسمان و خلبانی و فضا شده اشاره می‌کند. تمام خاطرات کودکی‌اش به‌نوعی با رویای آسمان ارتباط پیدا می‌کند. همانطور که آندره ژید نوشت «بکوش زیبایی در نگاه تو باشد»؛ او در کودکی آموخت که از درون خود بیرون را به گونه‌ای نگاه کند که آن‌چه را دوست دارد ببیند:

«هر بار که در خیابان‌های پوشیده از برف راه می‌رفتم خودم را تصور می‌کردم که بر فراز مزارع سفید پرواز می‌کنم و هر بار که سر تکان می‌دهم، دنیا فرمان‌بردارانه به چپ و راست حرکت می‌کند.»

در دوره نوجوانی با دیدن اوضاع و احوال پیرامون خود به این درک می‌رسد که آرامش و آزادی روی زمین به دست نمی‌آید و برای رسیدن به آنها باید به فضا رفت لذا برای ادامه تحصیل وارد مدرسه ویژه هوانوردی شده و ...

فضا و تحقیقات فضایی برای شوروی از جنبه‌های مختلف اهمیت داشت؛ مسائل امنیتی و تسلیحاتی یک طرف و مسئله‌ی حیثیتی در طرف دیگر. وقتی آمریکایی‌ها و یا بطور کلی بلوک غرب به موفقیتی مثلاً در زمینه قدم گذاشتن بر روی ماه دست می‌یابند، برای بلوک شرق این یک شکست بزرگ محسوب می‌شد اگر نمی‌توانستند کاری در سطحی بالاتر انجام بدهند چرا که بنیان آموزه‌های ایدئولوژیک آنان بر این مسئله استوار بود که نظام کمونیستی برترین نظام است ولذا این نظام برتر نمی‌تواند در هیچ زمینه‌ای عقب بماند. به همین خاطر شوروی می‌بایست با رقابت در همه‌ی عرصه‌ها پیروز می‌شد تا حقانیت و مشروعیتش زیر سوال نرود!

کتاب حاوی پانزده فصل کوتاه است و در قالب داستانی جذاب از یک زاویه خاص به برنامه‌های فضایی شوروی نگاه می‌کند: این‌که «انسان» در چنین نظامی جایگاهش کجاست؟ این داستان به‌زعم من در سه نوبت خواننده را شگفت‌زده می‌کند. کوبنده و خلاقانه هم این کار را می‌کند. در ادامه‌ی مطلب به داستان بیشتر خواهم پرداخت.

******

ویکتور اولگویچ پلوین (1962) در مسکو به دنیا آمد. در سال 1985 در رشته مهندسی الکترومکانیک فارغ‌التحصیل شد. بعد از خدمت سربازی به فعالیت در زمینه روزنامه‌نگاری روی آورد و در یک دوره نویسندگی خلاق در موسسه گورکی شرکت کرد. در 1991 اولین مجموعه داستان کوتاهش منتشر شد و سال بعد «اومون را» به عنوان اولین رمان او به چاپ رسید و مورد توجه منتقدین و خوانندگان قرار گرفت. از پلوین تاکنون بیست رمان و چند مجموعه داستان کوتاه به چاپ رسیده است.

...................

مشخصات کتاب من: ترجمه پیمان خاکسار، نشر زاوش، چاپ اول زمستان 1392، شمارگان 2000 نسخه، 162صفحه.

پ ن 1: نمره من به کتاب 4.5 از 5 است. گروه A (نمره در گودریدز 3.9 نمره در آمازون 4.2)

پ ن 2: این نویسنده پُرکار و پُرفروش اصلاً اهل حضور در مراسم عمومی نیست و ظاهراً در هیچ شبکه اجتماعی هم فعالیتی ندارد بطوریکه گاه شایعاتی رواج پیدا می‌کند که او ممکن است وجود خارجی نداشته باشد!!

پ ن 3: از این نویسنده دو رمان زندگی حشرات و انگشت کوچک بودا در لیست 1001 کتابی که قبل از مرگ باید خواند حضور دارد. اگر داوری‌ها دقیق باشند من با توجه به کیفیت اومون‌را حتماً به سراغ این دو خواهم رفت.

پ ن 4: کتاب بعدی باباگوریو اثر بالزاک و پس از آن زیر کوه آتشفشان اثر مالکوم لاوری خواهد بود.

 

گسل لنین!

اشاره شد که راوی تلاش می‌کرد از درون طوری به بیرون نگاه کند که آرزوهایش را به‌وقع‌یافته ببیند. دنیای کودکی و بازی‌های کودکانه این‌چنین است و هر کدام از ما چنین تجربیاتی را از سر گذرانده‌ایم؛ به راحتی می‌توانستیم زیبایی را در چشمان خود تعبیه کنیم! در بزرگسالی البته این کار بسیار سخت خواهد بود هرچند که در مثبت و منفی بودن آن (در حوزه فردی و زندگی شخصی) بسته به شرایط می‌توان تأمل کرد اما در حوزه جمعی و بالاخص حکومت‌ها این امری مخرب است. نمی‌توان از شهروندان یک جامعه خواست که به برهوت بنگرند و به جای خار و شن‌های روانِ موجود در آن، صحنه‌هایی از ملکوت را ببینند (البته منظورم درخت و سبزه و گل و نهرهای روان در فردوسِ برین است و نه صحنه‌های دیگر!). در کوتاه‌مدت شاید بشود اما برای بلندمدت قطعاً جواب نمی‌دهد.

بعد از فروپاشی شوروی و حتی هنوز، برخی معتقدند که پس از لنین، هیئت حاکمه نتوانست از طریق مدارس و رسانه‌های تحت کنترل، سوسیالیسم را در قلب و جانِ نسل‌های بعدی جا بیاندازد ولذا فروپاشی رخ داد. این تحلیل‌گران لحظه‌ای از خودشان نمی‌پرسند که نظام کمونیستی در این راستا چه کار باید می‌کرد که نکرد!؟ تمام وجوهِ زندگی مردم را ایدئولوژیک کرده بود و تپه‌ای دیگر باقی نمانده بود که گل‌کاری نشده باشد. اما برغم تمام تبلیغات و بریز و بپاش و بگیر و ببند به جایی رسیدند که امکان تداوم نظام به هیچ وجه میسر نبود. این‌که اگر خروشچف دست به اصلاحات نمی‌زد و اگر گورباچف بدون برنامه سراغ اصلاحات نمی‌رفت همه آدرسِ غلط دادن است تا مخاطبین اصلی این تحلیل‌ها روحیه خود را حفظ کنند که البته جواب هم نخواهد داد. چرا؟! چون مدت کوتاهی می‌توان بیابان را در چشم مخاطبان، بهشت جا زد. از طرف دیگر مخاطبین مگر چقدر می‌توانند در رویاهای کودکانه سیر کنند؟ بالاخره روزی چشمانشان را باز می‌کنند و متوجه می‌شوند که «گسل لنین» یک سیاهی بی‌پایان است. گسل لنین در داستان شیاری طولانی بر روی ماه است که قرار است یک وسیله بی‌سرنشین آن را مورد کاوش قرار داده و اطلاعات باارزش علمی را به زمین مخابره کند.  

در همه‌ی زمینه‌ها در حال پیشرفت هستیم!

راوی با توجه به علایق خود وارد مدرسه هوانوردی می‌شود و با پاسخ‌هایی که در مصاحبه ورودی می‌دهد برای یک برنامه فضایی انتخاب می‌شود و داستان در واقع از زمان ورود به همین مدرسه و اتفاقاتی که در آن رخ می‌دهد، آغاز می‌شود. برنامه فضایی و رقابتی که شوروی (با توجه به هویتِ تقابلی این نظام و تعریف شدن مشروعیتش در این رابطه) وارد آن شد در واقع یکی از سوراخ‌های متعددی بود که بودجه هنگفتی را به درون خود می‌کشید و نهایتاً شرایط فروپاشی را تسریع و تسهیل کرد. یکی از مسئولینِ مربوطه به راوی در این مورد چنین می‌گوید:

«هدف اصلی آزمایش‌های فضایی که تو الان داری براش آمادگی پیدا می‌کنی اینه که نشون بدیم ما از تکنولوژی‌های غربی هیچی کم نداریم و به راحتی می‌تونیم سفینه به ماه بفرستیم. فعلاً این توانایی رو نداریم که سفینه‌ای بفرستیم که راهبر داشته باشه و توانایی بازگشت به زمین؛ ولی این امکان برامون وجود داره که یه سفینه‌ی اتومات به فضا پرتاب کنیم که لازم نباشد به زمین برش‌گردونیم.»

هدف در واقع جلوگیری از تضعیف ایدئولوژی نظام است. آنها گاهی به زبان می‌آورند که جنگ و تحریم در روند پیشرفت شوروی تأثیر گذاشته است اما درعین‌حال باید نشان بدهند که علیرغم همه اینها نظام در حال پیشرفت است. این را یکی از اساتید مدرسه جنگِ عقاید می‌نامد و معتقد است یک ثانیه هم نباید در این جنگِ نرم تعلل کرد و چون ما به «حقیقت مطلق» (مارکسیسم) پشت‌گرم هستیم لذا ایرادی ندارد که خدعه در کار بیاندازیم و دروغ بگوییم و فریب بدهیم چون «هدف» وسیله را توجیه می‌کند.  

حاشیه به جای متن!

در طول داستان «حفظ ظواهر» اولویت اول کاری قسمت‌های مختلف است. مثلاً ظاهر سفینه از لحاظ تعداد آنتن‌ها و بزک‌دوزک‌ها باید به‌گونه‌ای باشد که روی بیننده تأثیر لازم را بگذارد اما اینکه محل استقرار راوی در ماه‌پیما به‌گونه‌ایست که کمرِ این بنده‌خدا تا می‌شود فاقد اهمیت است. یا مثلاً در دروسی که برای گروه تحقیقاتی عازم به ماه تدریس می‌شود هیچ خبری از دروس فنی و تخصصی نیست و به جای آن کلاس‌هایی برای تقویت و تهییج احساسات در جهت اعتلای روحیه فداکاری و عنصر قهرمانی است. طنز تلخ داستان این است که در یک مرکز تخصصی برای نشان دادن اهمیت «ماه» به کلامی از لنین استناد می‌شود که مثلاً ماه برای ما اهمیت دارد! یا مثلاً مدام بر «اتوماسیون» تأکید می‌کنند اما مدرس مربوطه فقط قصه و خاطره تعریف می‌کند.     

در عین‌حال ظاهرسازی و فریب باید آنقدر عمیق و دقیق باشد تا بتواند واقعی جلوه کند؛ هم در نگاه ناظران بیرونی و هم در نگاه مقامات بالادستی و البته مردم داخل! در یکی از دروس تحت عنوان «روحیه استوار» نمونه‌هایی از قهرمانان شوروی برای اعضای گروه از تجربیات خود صحبت می‌کنند. سرگذشت یکی از آنها جان کلام را در این رابطه پیش روی ما قرار می‌دهد. مقامات حزبی به شکار حیوانات وحشی به عنوان تفریح، علاقه خاصی دارند و این فرد، شکاربان ناحیه‌ایست که مقامات به آنجا می‌روند. در یک نوبت، حادثه‌ای رخ می‌دهد و تفنگ گیر می‌کند و خرس هم متأسفانه توجیه نبوده و یکی از اعضای بلندپایه جانش را از دست می‌دهد. پس از آن با تصویب قانونی، شکار حیوانات وحشی برای مقامات ممنوع می‌شود اما خُب از این تفریح نمی‌توان چشم‌پوشی کرد! این می‌شود که شکاربان ناحیه و پسرش پوست گراز و خرس به تن می‌کنند تا مقامات در محیطی ایمن مشغول شکار شوند. شکاربان اگرچه در زیر پوست حیوان، جلیقه ضدگلوله می‌پوشد اما همیشه این امکان وجود دارد که گلوله به نقاطی فاقد محافظ برخورد کند و فاجعه رخ بدهد. اتفاقی که در زمان حضور کیسینجر (مذاکرات کاهش سلاح‌های اتمی) رخ می‌دهد و در صحنه‌ای تراژیک، پسر جلوی چشمان پدر به تدریج جان می‌دهد درحالیکه او نمی‌تواند هیچ عکس‌العملی نشان بدهد. این پیرمرد «یک مرد واقعی روس» است! یعنی کسی که همواره آماده‌ی فدا کردن جان خود در راه آرمان‌های نظام است.

نیاز به قهرمان!

در کلاس‌های آموزشی برای فضانوردان، آموزش‌های سیاسی اولویت دارد. این فقره توسط دو سرهنگ با نام‌های اورچاگین و بورچاگین راهبری می‌شود که این دو خودشان از آکادمی سیاسی-نظامی کورچاگین فارغ‌التحصیل شده‌اند! کورچاگین شخصیت اصلی داستان «چگونه فولاد آبدیده شد» اثر نیکلای استروسکی است که از همین سنخ قهرمان‌هاست که با وجود کور و فلج شدن ناامید نشده و یک کارخانه فولاد بنا می‌کند. از طنز حادثه این دو هم کور و فلج هستند. به نظر می‌رسد در آن آکادمی برای پرورش قهرمانانی همچون کورچاگین، داوطلبان را کور و فلج می‌کنند! یا اینکه در میان افرادی با این مشخصات به دنبال قهرمانان آینده می‌گردند!

یک مجموعه نرمال قاعدتاً از اعضایش توقع انجام وظایف دارد اما وقتی یک مجموعه کارآیی ندارد برای بقا و تداوم نیاز به شاه‌کارهای قهرمانانه، آن‌طور که در داستان از آن یاد شده، دارد. داخل پرانتز: (دقت کردید چقدر دارم تلاش می‌کنم چیزی از آن نقاط اوج داستان را لو ندهم!؟ باور کنید سخت است. ولی به خاطر اینکه اندکی امید دارم که یک مخاطبِ میله تا اینجا بیاید متن را بخواند و بعد تصمیم به خواندن کتاب بگیرد، دارم جلوی خودم را می‌گیرم. آنهایی که خوانده‌اند می‌دانند چقدر سخت است. می‌دانید آیا؟ به من حق می‌دهید؟! پرانتز بسته!) این نیازهای قهرمانانه ممکن است آدم‌های معمولی را دچار گرخیدگی کند اما به قول یکی از آن افسران آموزش سیاسی، خاکِ وطن را همین آدم‌های معمولی با خون خود سیراب می‌کنند و انرژی بنیادین کشور را تقویت می‌کنند. عمل قهرمانی هم چیزی نیست که بخواهیم یاد بگیریم یا برای آن آمادگی ایجاد کنیم... انتظار دارند که آن را انجام دهیم. خیلی عادی هم آن را انجام دهیم تا عیار حقیقتش بالا برود.

انسان به مثابه شیء!

این انتظار نشان از چه دارد؟! نشان از اینکه «انسان» برای آنها یک ماده مصرفی است؛ از مواد به بهترین نحو باید استفاده کرد. البته می‌توان در حوزه نظر از انسان «بما هو انسان» تجلیل‌هایی کرد که مخاطب انگشت به دهان بماند اما واقعیت همان چیزی است که در عمل تجربه شده و می‌شود. اگر داستان را خوانده‌اید حتماً با موارد متعدد مصرف داروهای خواب‌آور مواجه شده‌اید. آدم‌های معمولی آمادگی لازم برای انجام عمل قهرمانی را ندارند و باید در این زمینه به آنها کمک کرد؛ یا با آموزش عمیق یا با خواب عمیق!

یکی از مواردی که افسر ایدئولوگ از آن به عنوان برتری شرق بر غرب یاد می‌کند همین توجه به انسان‌هاست. او معتقد است که غربی‌ها جانِ فضانوردان را به خطر می‌اندازند اما چون جان انسان‌ها برای ما اهمیت دارد به دنبال مسیر و ایزارهای اتومات رفته‌ایم. دلِ ما هم با شنیدن چنین سخنانی به لرزه می‌افتد! چه اربابان مهربانی! البته آن افسر سیاسی وقتی به این اشاره می‌کند که ما فقط ماشین‌هایمان را در معرض خطر قرار می‌دهیم، دروغ نمی‌گوید. چون نکته در این است که نوع نگاه آنها به انسان چنین است: امتدادی از ماشین!

باز هم حسرت یک زندگی معمولی!

 مردم عادی در چنین فضایی که در آن به طور سیستماتیک فریبکاری رخ می‌دهد و متداوماً در موقعیت فداکاری و اهدای جان قرار می‌گیرند، دچار فرسودگی اعصاب و روان می‌شوند. آنها طالب یک زندگی معمولی هستند اما مسیر پیشِ روی آنها فقط برای رشادت جا دارد! از طرفِ دیگر طراحان و برنامه‌ریزان تحت هر شرایطی به دنبال این هستند که آزار برسانند (موقعیت نشیمن راوی در سفینه گویای کامل این حرف است). این مردمان عادی باید «در تاریکی مطلق مثل سگ» پدال بزنند و هیچ راه برگشتی هم برایشان قابل تصور نیست. در چنین شرایطی است که مصرف الکل در شوروی سابق، در چند سال آخر سه برابر می‌شود و صدای خسته مردان و زنان مثل صفحه 35 به آواز بلند می‌شود که: «بگذارید تا زنده‌ایم شاد باشیم...»

نکته‌ها و برداشت‌ها و برش‌ها

1) وقتی «پرواز چیزی نیست جز مجموعه‌ای از ادراکات و احساسات» آن‌گاه می‌توان تصور کرد در چنین جایی «تنها فضایی که سفینه‌های آینده کمونیستی در آن پرواز می‌کردند ]...[ آگاهی جمعی شوروی بود». اون جمله اول در واقع یک فانتزی کودکانه است اما وقتی همین فانتزی‌ها واردیک  نظام حکومتی شود به جمله دوم خواهیم رسید... موفقیت در یک فضای ساختگی و وهمی!

2) شاید عنوان شود نویسنده سیاه‌نمایی کرده است و از بیخ و بن منکر توفیقات فضایی شوروی شده است و... اگر چنین حسی به شما دست داد توصیه من این است که از این فاز بیایید بیرون! داستان به مسائل بنیادی‌تری اشاره دارد. کفه‌ی توفیقات این نظام‌ها معمولاً در مقابل کفه‌ی فجایعی که آفریدند حرفی برای گفتن ندارند. البته محتمل است که الان با وجود پوتین و شرایط موجود به جایی برسیم که اکثریتی از مردم آن دیار از نظام کمونیستی به نیکی یاد کنند. آیا در چنین حالتی نظام کمونیستی تطهیر می‌شود!؟

3) نگاه به انسان به صورت سمبولیک در طراحی ماکت‌های هواپیماها و سفینه‌ها قابل ردیابی است. وقتی در بخشی از داستان یکی از شخصیت‌ها ماکتی را دمونتاژ می‌کند متوجه می‌شود که در هنگام ساخت، ابتدا آدمکِ خلبان را روی صندلی قرار داده‌اند و پس از آن با مقوا کابین را شکل داده‌اند به‌نحوی‌که امکان دسترسی و خروج خلبان میسر نیست و این یعنی او محصور است با سرنوشتی محتوم! چیزی که در داستان هم به خوبی نمود پیدا می‌کند.

4) من نسبت به آن دوران تغییر کرده‌ام، تغییری تدریجی و محسوس. دیگر نظر بقیه برایم مهم نیست چون متوجه شده‌ام که برای بقیه پشیزی ارزش ندارم و اگر هم فکری بکنند به عکسم فکر می‌کنند نه خودم، با همان بی‌تفاوتی محضی که خودم به عکس دیگران فکر می‌کنم. پس این خبر که اعمال قهرمانانه من قرار بود پوشیده بمانند برایم شوک به حساب نمی‌آمد، شوک اساسی این بود که داشتم یک قهرمان می‌شدم.

5) یک تفاوت قابل تأمل این است که برخلاف آمریکایی‌ها که دوست دارند روی نیمه روشن ماه فرود بیایند، برنامه تعریف شده در داستان روی نیمه تاریک ماه تمرکز دارد. گسل لنین هم روی همان نیمه قرار دارد. یاد ستون نیمه پنهان یکی از روزنامه‌ها افتادم! چند ارثیه از جنبش چپ به ما رسید که یکی همین قضیه است.

6) از جان‌گذشتگی کسانی که به هر دلیلی توان و انگیزه‌ای برای زندگی ندارند خیلی جذابیت ندارد. اتفاقاً گزینه‌های مربوطه هرچه‌قدر تمایل بیشتری برای زندگی داشته باشند بهتر و جذاب‌تر است. این نگاهِ اورچاگین و اورچاگین‌هاست.

7) حتا یه وجود پاک و درست‌کار برای فرماندهی اکتشافات فضایی وطن ما کفایت می‌کند، همین یه نفر می‌تونه پرچم شکوهمند سوسیالیسم رو بر سطح ماه دوردست به اهتزاز دربیاره. ولی باید یه روح پاک وجود داشته باشه، حتا شده برای یه لحظه، چون پرچم درون اون روح به اهتزاز درمی‌آد... این هم بخشی از جهاد تبیین توسط اورچاگین است!   

8) این‌طور هم نیست که هیچ‌کس نداند که چه خبر است! گاهی برخی جوک‌ها و لطیفه‌ها به‌نوعی نمایانگر آن چیزی هستند که در حال اتفاق افتادن است. در ص64 یکی از اعضای گروه لطیفه‌ای ترسناک تعریف می‌کند که عیناً به سرنوشت برنامه اشاره می‌کند. مشابه آن را زیاد دیده‌ایم... مثلاً خرسی که فریاد می‌زند من خرگوشم!

9) کپی‌کاری از روی لباس یک خلبان آمریکایی که در ویتنام سقوط کرده است... این نکات ریز چه خوب اتمسفر داستان را شکل داده است.  

10) گذر راوی یک نوبت به اتاق اورچاگین و بورچاگین می‌افتد و ساده‌زیستی آنها او را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد در آن حد که اشک در چشمانش حلقه می‌زند! حتی یک لحظه دچار تردید می‌شود که نکند تمام کمونیست‌ها فرصت‌طلب و دغل و حسابگر نباشند!

11) در خوانش اول سرِ اینکه در داخل سفینه برای جلوگیری از دور شدن از روح ملی، همواره رادیو ملی شوروی در دسترس است کنجکاوی نشان می‌دادم... اما در ادامه فکم کش آمد از این بازی گروتسک‌گونه!

12) اومون از خدای را (رع) خوشش می‌آید. سر این خدای باستانی مصر، شبیه شاهین است و بدنش بدن یک انسان... خلبانان و فضانوردان و بقیه قهرمانان وطن معمولاً لقب شاهین را یدک می‌کشیدند.

13) آزمون تناسخ و کنکاش در زندگی‌های قبلی یا بهتر است بگوییم تجسس در ناخودآگاه دیگران از فصل‌های عجیب و ترسناک کتاب است. قضاوت بر این اساس و اجرای حکم... خلاصه از آن کارهایی است که ما با آن آشنایی نداریم!

14) زمین از فضا بیشتر شبیه یک کره‌ی ماکت است که از پشت لنزهای بخار گرفته‌ی یک ماسک گاز به آن نگاه شود... در خوانش دوم موقع خواندن این جمله بغض کردم!

15) راوی با اشاره به نوری که از ستارگان بعد از میلیونها سال و شاید پس از نابودی آن به ما می‌رسد چنین می‌گوید: «ما انسان‌ها به یکدیگر برخورد می‌کنیم و می‌خندیم و بر شانه‌ی هم می‌زنیم و بعد به راه خود می‌رویم، ولی همزمان در بُعدی مستقل که آگاهی‌مان جرئت نگاه کردن به آن را ندارد، ما بی‌هیچ حرکتی در محاصره‌ی خلاء معلق‌ایم، بی‌سروته، بی‌دیروز و فردا، بی‌این امید که به هم نزدیک‌تر شویم یا حتا ذره‌ای سرنوشت خود را تغییر دهیم. قضاوت‌مان از آن‌چه برای دیگران اتفاق می‌افتد نور پُرنیرنگی است که به ما می‌رسد و تمام طول زندگی‌مان به سوی آن‌چه تصور می‌کنیم نور است پیش‌رَوی می‌کنیم درحالی‌که احتمالاً منبع نور مدت‌هاست از بین رفته.»  

16) علاقه دیما (یکی از اعضای گروه) به پینک‌فلوید کاملاً بجا انتخاب شده است؛ هم منطبق بر واقعیات آن زمانه است و هم با داستان اشتراکاتی دارد. از تمرکز برنامه فضایی بر «نیمه تاریک ماه» گفتم و این عنوان آلبومی از این گروه موسیقی است که از اتفاق آن هم بیشتر به جنون اشاره دارد تا به فضا! یکی از آهنگ‌های این آلبوم، «ما و آنها» است که علاوه بر انطباق معنایی عنوان با داستان، در فیلم «زابرینسکی پوینت» هم مورد استفاده قرار گرفته است و... آنان که خوانده‌اند باقی ارتباطات را می‌دانند.

17) رفیق کریوومازوف از طرف تمام افسران پرواز به شما بابت فرود آوردن موفقیت‌آمیز سفینه لونا-17 بی بر سطح ماه تبریک می‌گویم!

18) «برو جلو داری از برنامه عقب می‌افتی»... بی‌پدرمادرها!... سرهنگ خالمرادوف گفت: «واقعاً که خیلی الاغی. توی پرونده پرسنلیت دیدم که تو بچگیت هم جز اون ]...[ هیچ دوستی نداشتی. تا حالا به آدم‌های دیگه هم فکر کردی؟ بابا به تنیس نمی‌رسم.» عظمت این جمله آخر را فقط آنهایی که خوانده‌اند درک می‌کنند!!

19) چرا راوی ادامه می‌دهد!؟ چون برنامه طوری است که آدم به خاطر دوستان و هم‌دردهایش احساس می‌کند که باید ادامه بدهد. کسانی که خود را قربانی کرده‌اند تا... چنین تله‌هایی در نظام‌های ایدئولوژیک کار گذاشته می‌شود (اگر بدبینانه نگاه کنیم). و اگر خوشبینانه نگاه کنیم به صورت اتومات چنین فضایی شکل می‌گیرد. کفِ پاهای بخشی از جمعیت تاول می‌زند و آدم به خاطر تاول کف پایش هم که شده ادامه می‌دهد.

20) یکی از صحنه‌های قابل تأمل جایی است که راوی در اعماق گسل لنین، می‌خواهد مهمترین اتفاق زندگیش را به یاد بیاورد اما چیزی که به یادش می‌آید همان شکاربان قهرمان است! همین صحنه لیافت یکی دو دهم نمره اضافه را دارد!!