کمدی انسانی - ویلیام سارویان

این داستان در سال 1942 در ابتدا به صورت فیلمنامه به نگارش درآمده و سپس در قالب رمان در آمریکا منتشر شده است؛ یعنی درست در اوج جنگ جهانی دوم. این نکته مهمی است که باید همین ابتدا اشاره می‌کردم! داستان با محوریت خانواده‌ متوسطی شکل می‌گیرد که پدر را اخیراً از دست داده‌اند، پسر ارشد به جبهه‌های نبرد اعزام شده است و برادر کوچکتر (چهارده ساله) برای کمک به معیشت خانواده به صورت پاره‌وقت در تلگراف‌خانه مشغول به کار شده است. او به فراخور کارش تلگراف‌هایی را به مقصد می‌رساند که برخی شادی‌آور و بعضاً غم‌انگیز هستند نظیر آنهایی که حاوی خبر کشته شدن فرزندانی است که به جنگ اعزام شده‌اند؛ وضعیتی که هر لحظه ممکن است برای خانواده آنها نیز پیش بیاید...

فکر کنم نیاز به طول و تفصیل نیست. برخی شرایط سخت، می‌طلبد که فیلم‌ها و سریال‌ها و داستان‌هایی ساخته شود که توسط آنها به جامعه امید تزریق شود و یا روی خصوصیات اخلاقی مورد نیاز جامعه (انسانیت، همدردی، حفظ همبستگی و...) تأکید شود. با توجه به نکته‌ای که در ابتدا به آن اشاره کردم کاملاً درک می‌کنم چرا این داستان در آن زمان مورد توجه قرار گرفته و حتی اسکار مربوط به فیلمنامه را کسب کرده است. معمولاً در چنین شرایطی داستان‌هایی که عمق چندانی هم ندارند به شرط رعایت موارد مورد نیاز (تزریق امید و...) ممکن است مورد استقبال قرار بگیرند. نمی‌خواهم بگویم این داستان خوب نبود بلکه می‌خواهم بگویم واقعاً خوب نبود! دلایل من برای خوب نبودن داستان:

الف) توصیه‌های اخلاقی گل‌درشت، شخصیت‌های داستان در هر موقعیتی که دست می‌دهد خطابه‌ای اصولی و اخلاقی ایراد می‌کنند!

ب) به نحو مبتذلی همه اعضای جامعه خوبند، عنوان اثر نیم‌نگاهی به کمدی الهی دانته دارد و تقریباً می‌شود گفت بخش بهشت آن را البته با پسوند انسانی شرح می‌دهد؛ جایی که همه هوای یکدیگر را دارند. علیرغم اینکه عاشق زندگی کردن در چنین فضایی هستم (حتی نصف چنین فضایی!) باید بگویم بیشتر به کمدی به معنای مصطلحش شبیه بود!

ج) مادر خانواده مانند مجریان تلویزیونی که قبل از برنامه به فراخور موضوع جملات قصاری برای ارائه انتخاب می‌کنند هربار که در داستان ظاهر می‌شود سخن‌سرایی می‌کند! مجریان تلویزیونی گوگل می‌کنند اما این مادر به گمانم علم لدنی داشت!

د) جامعه‌ای که در آن تبعیض نژادی یا نیست یا اگر احیاناً ناخواسته بروز پیدا کند بلافاصله با برخورد همگانی مواجه و در نطفه خفه می‌شود!

ه) اسامی انتخاب شده برای شخصیت‌ها و مکان (هومر، یولیسس، ایثاکا و...) انتظاراتی ایجاد می‌کند که اصلاً و ابداً متن در آن جهت حرکتی نمی‌کند. گو اینکه همانند عنوان فقط اشارات و ارجاعاتی به اسامی شناخته‌شده دارد و این اشارات فقط در سطح و در حد اسامی باقی می‌ماند. 

و) در داستان همه چیز همانگونه پیش می‌رود که بعد از ورود به داستان حدس می‌زنید.

البته علیرغم موارد فوق داستان حاوی جملات قابل توجهی است که در صورت خواندن کتاب می‌توانید با بازخوانی آنها خودتان را دلداری بدهید. ترجمه کتاب هم در سال 1334 انجام شده است که طبعاً برای ما سلیس و روان نیست هرچند به نظر من فارغ از شرایط زمانی، ترجمه کاستی‌هایی دارد.

*******

ویلیام سارویان (1908-1981) داستان‌نویس و نمایشنامه‌نویس آمریکایی (ارمنی)، در سال 1940 برای نمایشنامه دوران زندگی نو برنده جایزه پولیتزر و در سال 1943 برنده جایزه اسکار برای فیلمنامه کمدی انسانی شده است. از معروف‌ترین کارهای او در حوزه داستان مجموعه داستان کوتاه «نام من آرام است» (1940) می‌باشد.

............

مشخصات کتاب من: ترجمه سیمین دانشور، انتشارات خوارزمی، چاپ سوم  1380، شمارگان 5500 نسخه، 291 صفحه

............

پ ن 1: نمره من به کتاب 2.5 از 5 است. گروه A (نمره در گودریدز 4.02 نمره در آمازون 4.6)

پ ن 2: چرا نمرات بالا با نمره من اختلاف فاحش دارد؟! از سلایق شخصی متفاوت خوانندگان که بگذریم ظاهراً در سال 1966 نسخه اصلاح شده‌ای از این کتاب منتشر شده است که چهل پنجاه صفحه از آن تراشیده شده است. حدس می‌زنم این ویرایش خیلی مؤثر بوده است. کتابی که ما به فارسی می‌خوانیم نسخه اولیه اثر است. نگاهی متفاوت به این رمان را در نوشته دوستمان سعید در اینجا بخوانید. ممنون سعیدجان.

پ ن 3: اقتباس جدیدتری از این کتاب تحت عنوان «ایثاکا» در سال 2015 به فیلم درآمده است.

پ ن 4: کتاب بعدی «عامه‌پسند» اثر چارلز بوکوفسکی خواهد بود که فضای کتابش صد و هشتاد درجه با فضای این کتاب متفاوت است.

 

نکته‌ها و برداشت‌ها و برش‌ها

1) مادر به هومر می‌گوید: «به یاد داشته باش باید از هر چیز که داری به دیگران هم ببخشی، حتی اگر احمقانه ببخشی، حتی اگر آدم ولخرجی به نظر بیایی. آدم باید به هر کسی که در زندگی روبرو می‌شود چیزی ببخشد. در این صورت هیچ‌کس نمی‌تواند کلاه سر آدم بگذارد. زیرا اگر به دزد هم چیزی بدهی او دیگر از تو نخواهد دزدید و هر چه بیشتر بدهی بیشتر خواهی داشت». توصیه زیبایی است هرچند ممکن است برخی بگویند همه هست و نیست خودشان را به دزدان واگذار کرده‌اند اما آنها ول‌کن نیستند!

2) مادر به هومر می‌گوید: «تو احساس تنهایی می‌کنی زیرا دیگر بچه نیستی. دنیا همیشه پر از این نوع تنهاییها است. این تنهایی به علت جنگ نیست. جنگ آن را بوجود نیاورده است، بلکه تنهایی آدمی بود که جنگ را باعث شد.»  توصیه قشنگی است. در ذهنتان تصور کنید مثلاً مادر یکی از همین بچه‌های دهه هشتادی خودمان با این لحن بخواهد چنین سخنانی به فرزند چهارده‌ساله‌اش بگوید!

3) معلم ورزش مدرسه تنها فردی است که کمی خصوصیات منفی از خود بروز می‌دهد. او برای خوشایند پدر یکی از دانش‌آموزان شرایط ویژه‌ای برای آن پسر به وجود می‌آورد که البته خود همان پسر هم در مقابل این تبعیض می‌ایستد. در بخشی از داستان این معلم به یک دانش‌آموز ایتالیایی‌تبار صفت غربتی می‌دهد! مدیر مدرسه وارد می‌شود و در نهایت چنین حکم می‌دهد: «بله درست است. اینجا امریکاست. و تنها غربتی در اینجا کسی است که از یاد ببرد اینجا امریکاست.» 

4) در تلگرافخانه دو فرد صاحبدل مشغول هستند: رئیس که آقای اسپنگلر هستند و دیگری پیرمردی به نام گروگن. گروگن می‌فرماید: «تمام مردم جهان در حکم یک فردند. همان طور که تو یک فرد هستی. اکنون درست به همان گونه که در تو خوبی با بدی به هم آمیخته است، در تمام مردم هم خیر و شر  بهم آمیخته. میلیونها افراد بشر از هر ملتی که باشند، بله حتی ملت ما، از خوبی و بدی عجینند. و همان طور که در وجدان آدمی بد و خوب در جنگ و ستیزست همان طور هم در خلقت بشری، در تمام جهان، خیر و شر در مبارزه است و این مبارزه به نام جنگ صورت می‌گیرد...»

5) و اما اسپنگلر! من حاضرم رایگان زیر دست این مرد شریف کار کنم. رویارویی مرد غریبه‌ای که جهت سرقت مسلحانه وارد آنجا می‌شود ستودنی است! یاد آن کشیش و ژان‌والژان و شمعدانهای نقره افتادم. ایشان هم با خوبی‌های بی حد و مرز او را به راه می‌آورد... اسپنگلر واقعاً به خاطر خوبی خوبی می‌کند. او در همه چیز زیبایی می‌بیند حتی در دوست دخترش! شاید این مورد آخر برای شما بدیهی باشد اما اگر بخوانید کتاب را خواهید دید که اتفاقاً این مورد آخر او را به مرحله قدیس بودن و حتی فراتر از آن ارتقا می‌دهد.

6) یک نمونه برای آن اشاره‌ای که به نواقص ترجمه داشتم (ص147): «خجالت می‌کشم به کسی غیر از شما این حرفها را بزنم. اما روزی من هم شروع به کار خواهم کرد و کاری در این راه انجام خواهم داد. نمی‌دانم چه کاری خواهم کرد. اما کاری انجام خواهم داد که به کردنش بیرزد. من چیزی نمی‌دانستم. همیشه در عالم خواب و خیال مطبوعی بودم. خانواده ما اصلاً خانواده خوشحالی است. ما اشخاص بانشاطی هستیم. اما می‌دانم که از کنه زندگی خبری نداشتیم. اما حالا کم‌کم دارم خبردار می‌شوم، کمی می‌فهمم کجا به کجاست...»

7) بازگردیم به سخنان گهربار مادر به فرزند خود که هم اشارات فلسفی دارد و هم نمونه دیگری برای مبحث ترجمه. این مادر مخلوطی از سارتر و مادر ترزا و ماندلا و گاندی و امثالهم است: ساترماندی!: «اگر در دنیا حزن عمیق موجود است و این حزن در عین حال به زیبایی بهم آمیخته است، بشر و قضاوت بشر آن را بوجود آورده است. وگرنه اشیاء به خودی خود نه غم می‌انگیزند و نه شادی. درباره بدی و زشتی هم این موضوع صدق می‌کند. این بشر است که زشتی و زیبایی و غم و شادی را بوجود می‌آورد. هر انسانی برای خود دنیایی است و دنیایی دارد. هر انسانی تمام دنیاست و دنیای وجود خود را به اشیاء جهان و نژاد بشر انتقال می‌دهد. آنها را دوست می‌دارد یا نسبت به آنها کینه می‌ورزد. دنیا در انتظار است که هر فردی که در آن زندگی می‌کند آن را بسازد و ما هر روز که خانه خود یا تختخواب خود را مرتب می‌کنیم و می‌سازیم، دنیای خود را هم می‌سازیم. همیشه این ساختن انجام می‌گیرد و البته همیشه تغییر هم صورت می‌پذیرد.»

8) خارج از شوخی انسانی که با دیگران همدردی نمی‌کند یا بلد نیست همدردی بکند انسان نیست.

9) من یک مشکلاتی در ناحیه غدد اشکی چشمانم دارم که باصطلاح اشکم دم مشکم است. فکر نمی‌کردم به داشتن این مشکل مباهات کنم. «انسان واقعی است که می‌تواند گریه کند. اگر انسانی باشد که به عمرش به دردهای دنیا گریه نکرده باشد او انسان نیست بلکه از زباله، از خاک راهی که بر آن قدم می‌گذارد هم پست‌تر است. زیرا زباله به هر جهت استفاده‌ای میرساند. کودی میشود که دانه‌ای می‌رویاند، به ریشه‌ای، به ساقه‌ای، به گلی غذایی می‌رساند. اما روحی که همدردی ندارد روح عقیمی است که ثمری ندارد.» اتفاقاً خیلی راحت در اواخر کتاب متأثر شدم و اشک به هر حال (فارغ از آن مشکل غدد اشکی) در چشمانم جمع شد اما هنوز معتقدم کتابی که خواندم واقعاً خوب نبود. از این مسئله که بگذریم بدبختانه با اینکه امکاناتی که گفتم را در اختیار دارم در مجالس ختم همواره در حال زور زدن جهت جلوگیری از ترکیدن خنده‌ی خودم هستم! یعنی بساطی است واقعاً!

10) با این اوضاع و احوال جامعه واقعاً گریه کردن دیگر آپشن محسوب نمی‌شود. طرف بدون هیچ‌گونه تجربه و جد و جهدی گریه‌ می‌کند. به راحتی! «فکر می‌کردم آدم وقتی بزرگ می‌شود هیچ وقت گریه نمی‌کند. اما حالا می‌فهمم که در حقیقت وقتی آدم بزرگ می‌شود و از ته‌توی کار سر در می‌آورد تازه گریه اش میگیرد و دلش به درد می‌آید.»

11) این توصیه هم ظاهراً به مسئولین ما ارائه شده است غافل از اینکه نیازی به این توصیه‌ها نیست: «اهمیتی به اشتباههای خود نده. از اشتباه نترس و از اینکه ممکن است باز هم اشتباه بکنی روحیه خود را نباز.»

12) «من می‌دانم که دشمن مردم نیستند، زیرا اگر مردم می‌توانستند دشمن باشند پس خود من هم دشمن خود بودم. مردم دنیا همه مثل یک فرد واحدند. اگر از همدیگر نفرت داشته باشند، به خودشان نفرت ورزیده‌اند.» من به همه این توصیه‌ها عمیقاً اعتقاد دارم ، این یکی را که باید مدام تکرار کرد اما در عین‌حال بیان این جملات آن هم در این «میزان» از زبان شخصیت‌های پرداخت‌شده و پرداخت‌نشده‌ی داستان قابل قبول نیست.  

13) «اگر برادرم در این جنگ لعنتی کشته شود، تف به روی دنیا خواهم انداخت. همیشه از دنیا متنفر خواهم بود. از همه بدتر خواهم شد. بدجنس‌ترینِ آدمهایی که ممکن است خواهم شد.» این واکنشی طبیعی است که هومر از خود بروز می‌دهد اما در همنشینی با مادر و دو همکارش مجالی برای بروز این واکنش طبیعی باقی نمی‌ماند و او به خوبی به کمال می‌رسد: «من دشمنی انسانی نمی‌شناسم زیرا هیچ انسانی نمیتواند دشمن من باشد. دشمن هر که هست، از هر نژاد و به هر رنگی که هست، اصول عقایدش هر چقدر خطاست، باز دوست من است نه دشمن من. زیرا متفاوت از من نیست. جنگ من با او نیست بلکه با خاصیتی، با خوئی است که در او است و من باید اول با چنان خوئی اگر در خود من هم هست بجنگم.»