فیل‌ها – شاهرخ گیوا

«فیروز» مرد میانسال تنهایی است که دل‌خوشی‌اش جمع‌آوری اسکناس‌هایی است که روی آنها جمله یا جملاتی نوشته شده باشد. پدرش مصحح کتاب‌ بوده و غیر از ملک و املاک برای او تعداد زیادی کتاب هم باقی گذاشته است. مدتی کارمند بانک مرکزی بوده و در چهل‌سالگی با توجه به اینکه به درآمدش هیچ احتیاجی نداشته است تصمیم به رها کردن کار می‌گیرد. در زمان حال روایت، مدتهاست که سر کار نمی‌رود، مدت‌هاست که همسرش او را رها کرده و از ایران رفته است. این اواخر چند نوبت با خانمی به قول خودش مُسن هم‌کلام شده است و داستان دقیقاً چند روز پس از خودکشی این خانم آغاز می‌شود؛ زمانی که خانه‌ی فیروز در اثر خرابی موتورخانه شوفاژ سرد شده است و او در انتظار آمدن تأسیسات‌چی آلبوم‌های اسکناسش را نظاره می‌کند و تحت تأثیر اتفاقاتی که پس از برگزاری مجلس ختم آن زن رخ داده برخی خاطرات را در ذهنش مرور می‌کند و در نهایت...

پیش از این «مونالیزای منتشر» را از این نویسنده خوانده بودم و طبعاً انتظارم بسیار بالا رفته بود. نثر استخوان‌دار و تعابیر قوی در این داستان هم قابل مشاهده است. تنهایی فیروز به خوبی تصویر شده و تغییرِ متوالی منظرِ روایت از سوم‌شخص به اول‌شخص هم به شکل‌گیری این تصویر کمک کرده است اما علیرغم همه تمهیداتی که به کار رفته حداقل برای من اتفاق پایانی و قدم گذاشتنِ احتمالی فیروز در مسیر تغییر و تحول چندان قابل قبول نبود. در ادامه مطلب بیشتر به این موضوع و داستان خواهم پرداخت و نامه‌ای که در این رابطه دریافت کرده‌ام خواهم آورد.

...................

مشخصات کتاب من: نشر ققنوس، چاپ اول پاییز 1393، شمارگان 1650 نسخه، 144 صفحه

....................

پ ن 1: نمره من به کتاب 3.4 از 5 است. گروه A (نمره در گودریدز 2.47)

 

تلواسه‌ی تغییر و تحول!

راوی عنوان می‌کند که من کلکسیونر اسکناس نیستم بلکه کلکسیونر رنج هستم و این اشاره دارد به رنج‌هایی که در پس و پشت هر جمله‌ای که بر روی اسکناس نوشته می‌شود نهفته است. حرف فیروز کاملاً قابل دفاع است بخصوص وقتی به کارایی اسکناس در دیده‌شدن و پیام‌رسانی و ارتباط در آن زمانه فکر کنیم (الان طبعاً زمانه دیگری است). با توجیه اقناع‌کننده فوق که در ذهن او وجود دارد، این کار را برای نوزده سال ادامه داده است و این یعنی ریشه‌دار شدن آن تعلق... این یعنی مسیری دور و دراز و این یعنی تاول‌های کف پایی که به آسانی اجازه نمی‌دهد راه رفته را غلط و بی‌حاصل ارزیابی کند. با این وصف تحولِ راوی و تصمیمی که در انتها برای کنار گذاشتن کامل این کلکسیون و حتی کل گذشته خود و تغییر کامل سبک زندگی می‌گیرد، تصمیم ساده‌ای نیست. اکثریت آدمیان به چنین حال و هوایی که کل گذشته خود را نفی کنند نمی‌رسند. تغییر بنیادی که هیچ! تغییرات جزئی هم گاهی فقط در قالب یک رویا باقی می‌ماند.

البته نویسنده به این امر کاملاً واقف بوده و تلاش خود را کرده است؛ از احساس نزدیک شدن مرگ و تأثیرش بر فهم زندگی استفاده می‌کند، از ضربه مستقیم خانم قادری در نامه‌ی آخرش و زیر سوال بردن زیربنای فکری فیروز، و از اقدام یکی از کلکسیون‌داران (محمد سلمان) برای رها کردن تعلقاتش و افسوس خوردن راوی در مورد خودش، از الگو قرار دادن پدری که با کتاب‌هایش چنین کاری می‌کند، از سرمای زمستانی و تنهایی و... بهره می‌برد. حتی یک نوبت هم تغییر و تحولی موفقیت‌آمیز در سابقه او قرار می‌دهد که همان طغیان و رها کردن شغل باشد. او به خوبی از پسِ غلبه کردن بر بیهودگی و کسالت‌باری کار روزمره (وقتی به درآمد آن هم نیازی نیست) برمی‌آید و البته بعد از کش‌وقوس فراوان می‌تواند این تصمیم را عملی کند. همینجا داخل پرانتز به یکی از آن تعابیر قشنگ راوی در مورد سالهای کارمندی اشاره کنم: «سالهایی که همچون یونس در شکم آن ساختمان نهنگ از دست داده بودم...»

خلاصه اینکه به نظر می‌رسد همه اسباب لازم برای رساندن راوی به فراز انتهایی به خوبی مهیا شده است. شاید باید بیشتر وقت می‌گذاشتم تا بفهمم چه چیزی این وسط کم یا زیاد بوده است و اینکه آن چیز در درون داستان بود یا در درون من!؟

من ترجیح می‌دهم که تغییر و تحولات این‌چنینی با فراز و فرود داستان رخ بدهد یعنی شخصیت در کوره حوادث پخته و متحول شود. طبعاً نمی‌توان منکر شد فکر کردن و موشکافی ذهنی هم این امکان را فراهم می‌آورد. در این روش معمولاً شخصیت مورد نظر دلایل و جملات قابل تأملی برای پروژه تحولش خلق می‌کند که خواننده از آنها لذت خواهد برد.

نکته‌ها و برداشت‌ها و برش‌ها

1) البته بعید می‌دانم علت برآورده نشدن انتظارم از داستان موارد فوق باشد. اگر داستانهای ضعیف را کنار بگذاریم اصولاً پیدا کردن نقاط ضعف داستانهای دیگر به این سادگی‌ها نیست که اگر این‌طور بود نویسنده یا منتقد شدن خیلی در دسترس بود! این داستان هم داستان ضعیفی نیست.

2) بعد از خواندن کتاب با خودم فکر می‌کردم چرا راوی مدام از خانم قادری تحت عنوان «پیرزن جادو» و تعابیری که از آن بوی خشم و نفرت به مشام می‌رسد یاد می‌کند حال آنکه ایشان تاثیر به‌سزایی در چرخش ذهنی او دارد و روایت هم در زمانی شکل گرفته که او در آستانه تحول است. البته این شانس را هم می‌توان قایل بود که فیروز به تصمیمش جامه عمل نپوشاند و هیچ تحولی بعد از پایان داستان رخ ندهد! اما به هر حال برداشت من این بود که همه آن خطاب‌های تحقیرآمیز واکنش ناخودآگاه راوی در برابر تغییر باشد.

3) من در طول خواندن داستان این حس را داشتم که خانم عطیه قادری همسن‌وسال فیروز جناح است! این یک حس است که البته به نظرم بیراه هم نیست!

4) تصویر جسد آویزان در مرغ‌داری بر فراز جوجه‌های جیک‌جیک‌کننده به خوبی احاطه مرگ بر موجوداتِ فانی را نشان می‌دهد. شاید به برخی جملات مستقیم نیازی نبود.

5) ریتم داستان مثل حرکت فیل‌ها کند بود و البته این کندی شاید متناسب با محتوا و موضوع آن باشد. فیل حیوانی است که چند نوبت در داستان ذکرش می‌رود. یکی از آنها جایی است که از شباهت سوگواری انسان و فیل یاد می‌کند که از قسمتهای زیبای کتاب است. وقتی فیلی می‌میرد جفتش به بالین او می‌آید و خرطومش را دور عاج او حلقه می‌کند. شاید اشکی هم می‌ریزد و بعد ناگهان عاج را رها می‌کند و پی کار خود می‌رود. شاید زندگی همین است دیگر.

6) پیرو بند قبلی از خصوصیت‌های دیگر فیل که می‌تواند خیلی شبیه انسان باشد طول عمر آنهاست که میانگین آن حدود 70 سال است. فیل‌های درون باغ‌وحش‌ها البته نصف این مدت بیشتر عمر نمی‌کنند! چرا؟ چون وقتی آنها از گله‌ی خود جدا می‌شوند دچار افسردگی می‌شوند و زودتر از موعد از دنیا می‌روند (اینجا). آدمهای داخل این داستان بالاخص راوی نیز همین گرفتاری را دارند؛ زیادی از جمع آدم‌ها دور شده‌اند.

7) خانه راوی به صورت نمادینی در حوالی میدان فردوسی قرار گرفته است. هم بحث زبان فارسی را در بطن خود دارد و هم اینکه کلی اتفاقات در حوالی خانه آنها رخ داده است: از پیش از ملی شدن نفت تا انقلاب و پس از آن. حتی آن شهروندی که زیر چرخ‌های ماشین له شد! این خودش امتیاز است!

8) از نکات مثبت داستان حضور راوی در تسخیر سفارت آمریکاست... بالاخره یک نفر پیدا شد که به این امر اعتراف کند! وگرنه ظاهراً این کار فقط توسط همان چند نفر شناخته‌شده صورت پذیرفته و هیچ‌کس در آن زمان موافق این کار نبوده است!!: «پس از تسخیرِ سفارت تا مدت‌ها برای این و آن شرح می‌دادم چطور از آن در آهنی بزرگ بالا رفته‌ام. آن روزگار هم چند پَر گوشت و پیهِ اضافی زیر پوستم بود و هرکس شرح آن فتح را می‌شنید، متعجب می‌پرسید: «تو با این هیکلِ گنده چطور از در بالا رفتی؟» و من با تفاخر چنان ماجرا را نقل می‌کردم که انگار یکی از دیواره‌های صعب‌العبور دماوند را صعود کرده‌ام.»

9) در ادامه اعتراف بالا اما نکته مهمی را گوشزد می‌کند: «همه سرمست این فتح بودیم. حریف هم در ینگه دنیا آن سوی میز گرد زمین نشسته بود و هارت و پورت می‌کرد. کارتر به عز و جز افتاده بود که گروگان‌ها را آزاد کنید، و ما هم با سرهای پرشور انقلابی به او و به استعمار شرق و غرب دهن‌کجی می‌کردیم.]...[ به مرور از صرافت نقل اینها افتاده‌ام. حق با ویل‌دورانت است، هر ارزشی روزگاری می‌تواند به ضد خود بدل شود، یا بالعکس.»  

10) تعداد اسکناس‌های آلبوم فیروز ابتدا 7337 عدد عنوان می‌شود و سپس در ص73 تعداد آنها 7338 تا ذکر می‌شود. می‌توان نتیجه گرفت که در اثنای روایت کردن یکی از همان بیست‌تومانی‌های سبزآبی که خانم قادری بر روی آن چیزی نوشته است به داخل آلبوم راه پیدا کرده است. زندگی همین است دیگر.

11) در طول روایت فیروز تنهاست. فقط چند دقیقه‌ای تعمیرکار تأسیسات وارد داستان می‌شود و بعد خارج می‌شود.

12) خودکشی خانم قادری برای من چندان موجه نبود! (از خودم خنده‌ام گرفت) طبعاً موضوع داستان ایشان نبود ولی چون این حادثه تأثیرگذاری در داستان است و از معدود حوادث نزدیک به زمان حالِ روایت است به عنوان یک خواننده به خودم اجازه دادم مته را وارد خشخاش کنم!

......................................................................................

 سلام میله جان!

تو تنها کسی هستی که هنوز باور نمی‌کند من در را به روی سمسارها باز کرده و خود را خلاص کرده باشم! آیا با تغییر و تحول افراد مشکل داری!؟ (آیکون خنده)

به پیوست این ایمیل عکسی از خودم و آنیتا در صحرای کالاهاری برایت می‌فرستم تا این موضوع برایت کاملاً حل شود! البته محتمل است که آن را هم فوتوشاپ ارزیابی کنی! تنها یک راه برای اثبات وجود خودم باقی می‌ماند: با یک اکانت توافقی بروم زیر پست‌های مرد شریفی مثل زیدآبادی و چند نفر امثال او و آنها را به قلم‌فروشی و ماله‌کشی متهم کنم!! این هم از امکاناتی است که بالاخره برای ابراز وجود مهیا شده است و می‌توان از آن استفاده کرد.

پدرم می‌گفت صاحب اصلی هر کتابی همان کسی است که می‌خوانَدش منتها هرکس صاحب آن چیزی می‌شود که خوانده است! هر نویسنده‌ای سواد خودش را لای کلمات و کاغذها می‌پیچد و هر خواننده‌ای هم معنی خودش را از میان آن‌ها بیرون می‌کشد. گاهی معانی غریبی بیرون می‌کشد که به عقل جن هم نمی‌رسد و گاهی چنان برداشت‌های متناقضی دارند که آدم را به حیرت می‌اندازند. من که به این نتیجه رسیده‌ام هیچ‌کس نمی‌تواند حرف دیگری را تمام و کمال بفهمد. همین است که توی دنیا این همه جنگ و جنون هست. باز صد رحمت به ده سال قبل! الان ظاهراً درک دو جمله هم بسیار سخت شده است. عینکهایی بر چشمان خود زده‌ایم یا بر چشمانمان زده‌اند به‌غایت رنگی و ضخیم که کسی حرف کسی را نمی‌فهمد و در عین حال توهم آن را دارند که همه چیز را می‌فهمند.

چنانچه متهم نشوم که مردم را مقصر دانسته‌ام باید اعتراف کنم که تاجرهای خوبی نیستیم! تاجر خوب بودن برابر است با زندگی خوب داشتن. اگر تاجر خوبی نباشیم چیزی را می‌دهیم و چیزی که به جای آن می‌گیریم حجمی دردناک است که می‌چسبد گوشه زندگی‌ خودمان. البته تقصیری هم نداریم! «اگه عملی شدیم عملی‌مون کردن!». اجدادمان وقتی احساس خطر می‌کردند به غارها پناه می‌بردند، و حالا ما به جای غار پشت کارت‌های بانکی‌مان پنهان می‌شویم. هرچه این کارت‌ها پُرمایه‌تر، پنهان شدن پشت آن راحت‌تر و امن‌تر! مسابقه‌ای راه افتاده است که معلوم نیست خط پایان داشته باشد. و ندارد. همه ریاکار شده‌ایم، به جبر یا به غریزه! این‌گونه عملی شده‌ایم!

دیشب باخبر شدم که محمد سلمان از دنیا رفته است. وقتی به میانسالی می‌رسی رفته‌رفته عادت می‌کنی بشنوی: فلانی مُرده یا به به فلان مرض لاعلاج دچار شده. مرگ آشنایان در این سن و سال به آسانی سوپ سبزیجات در معده‌ی سر هضم می‌شود و یک روز ناگهان می‌بینیم خودمان هم قاطی این سوپ ناگزیر شده‌ایم، یا درست‌تر این است که بگویم دیگرانند که می‌بینند ما هم قاطی سوپ شده‌ایم. محمد سلمان حجت اصلی من برای تغییر بود. او بود که ابتدا توانست نقبی به خروج بزند و آزاد بشود و در فضایی بی‌مرز و بی‌نهایت پرواز کند. همیشه رها شدن و سبک شدن او را در گوشه ذهنم داشتم.

از مطلبی که نوشتی مشخص است که تصمیم نهایی من را سست وبی‌ریشه برداشت کرده‌ای. وجداناً اعتراف می‌کنم که سال‌ها آن را در ذهنم پرورانده بودم. حتی یک بار به روی تعدادی اسکناس این جملات را نوشتم: «یک شادی کوچکِ واقعی، حتی رنجی کوچک و واقعی خیلی بهتر از صدها آرزوی بزرگ ناکام است. لحظه‌ای نظربازی واقعی خیلی شیرین‌تر از غزلی است که در آن صد جفت چشم آهو غمازی می‌کند». این اسکناس‌ها را خرج کردم و به گردش انداختم. این هم یکی از رنج‌های من بود که می‌بایست به دست دیگران برسد. اما همین نشان می‌دهد که از سال‌ها قبل به این موضوع فکر می‌کردم. واقعاً جا خوردم وقتی دیدم یکی از آن اسکناس‌ها به دست خانم قادری رسیده است. راستش هنوز هم گاهی که به آن روزها فکر می‌کنم به نظرم می‌رسد شاید جایی در یادداشت‌های خودم آن را خوانده باشد. از این که بگذریم به هر حال ایشان حق داشت که ما همه عمر خودمان را گول زدیم. با خیال‌هامان زندگی کردیم و زندگی واقعی را باختیم.

هیچ‌کس جز خانم قادری نمی‌داند چرا ایشان خودکشی کرد و شاید حتی خودش هم نداند! اما خودکشی او مثل یک سیلی به صورت من برخورد کرد. سوزش این سیلی مرا به حرکت انداخت. دیدم در مطلبت نوشته‌ای که تغییر و تحول مرا نپسندیده‌ای چون مبتنی بر حوادث و کوره و داستان نبوده است! این کم‌حادثه‌ای بود!؟ من خوشبختانه نیازی ندارم که تو را در این رابطه توجیه کنم. همین عکسهایی که برایت فرستاده‌ام کافی است!

به خودت بیا و بجنب میله! حیف است که بگذاری وقتی آن چین و چروک‌های ترسناک تمام پوست صورتت را تسخیر کرد و وقتی زبانم لال شتر مرگ (بعد صد و بیست سال!) به خانه‌ات نزدیک شد تازه دوزاری‌ات بیفتد!

از ما گفتن بود!

ارادتمند

فیروز جناه!