زندگی بر شاهراه قدیم رم - واهان توتوونتس

این کتاب به‌نوعی یادآوری خاطرات دوران کودکی نویسنده است لذا بهتر است ابتدا کمی بیشتر او را بشناسیم. واهان توتوونتس در سال 1889 در شهری به نام مِزره در استان خارپرت (الازیغ) در ارمنستان غربی یا همان آناتولی شرقی به دنیا آمد. این مکان در آن زمان در محدوده امپراتوری عثمانی و در حال حاضر نیز در کشور ترکیه واقع شده است. ارمنی‌ها و ترک‌ها در این شهر در کنار یکدیگر زندگی می‌کردند. او در هجده‌سالگی به آمریکا رفت و در کنار کار و امرار معاش به ادامه تحصیلات خود پرداخت. با شروع جنگ جهانی اول به صورت داوطلب به یگان تحت امر ژنرال اوزانیان پیوست. این یگان متشکل از نیروهای ارمنی بود که در کنار روس‌ها با ترکان عثمانی وارد جنگ شدند. این هم‌کاری و هم‌پیمانی بهانه‌ای شد تا کینه‌های قدیمی شعله‌ور شود؛ عثمانی‌ها در مناطق تحت کنترلشان پاسخ سختی به آن دادند: کوچاندن و اخراج و قتل‌عام ارمنی‌ها. توتوونتس به عنوان آجودان فرمانده، بعدها خاطرات ژنرال را آماده و به چاپ رساند. او پس از وقوع انقلاب اکتبرِ روسیه، از سال 1922 در ایروان اقامت گزید. از مهمترین کارهای او در زمینه ادبیات داستانی می‌توان به دکتر بوربونیان(1918)، گردان مرگ(1923)، مجموعه داستان نیویورک(1927)، رمان سه‌جلدی باکو(1930-1934) اشاره کرد. او یکی از بانفوذترین نویسندگان در ادبیات این خطه محسوب می‌شود. در سال 1938 پاکسازی‌های استالینی دامن او را هم گرفت و درنتیجه دستگیر و اعدام شد.

«زندگی بر شاهراه قدیم رم» (1930) سفر ذهنی این نویسنده و شاعر ارمنی به دوران کودکی خود محسوب می‌شود؛ خرده‌خاطراتی که بعضاً با زبانی لطیف و شاعرانه و گاه با نگاهی طنازانه نگاشته شده است. او ابتدا نحوه به دنیا آمدن خود را به سادگی شرح می‌دهد و سپس در بیست و یک قسمت به صورت غیرخطی به موضوعات جداگانه‌ای با محوریت اعضای خانواده و همسایگان و شخصیت‌های مختلف شهر (از معلم گرفته تا یک کفترباز اهلِ دل) می‌پردازد که در خلال این به نوعی داستان‌های کوتاه، خواننده می‌تواند فضای زندگی در آن منطقه به همراه سنت‌ها و نحوه ارتباطات و... را به‌خوبی درک کند. به عنوان مثال برخی زمینه‌ها که موجب آن اتفاقات دردناک بین ترک‌ها و ارمنی‌ها شد از بخش‌هایی از کتاب قابل استخراج است.

بخش کوتاهی از کتاب را جهت آشنایی بیشتر می‌توانید در اینجا بشنوید.

در ادامه مطلب به نکاتی که برای من جالب بود خواهم پرداخت.       

*******

مشخصات کتاب من: نشر چشمه، ترجمه آندرانیک خچومیان، چاپ اول بهار 1396، تیراژ 1000 نسخه، 154 صفحه.  

پ ن 1: نمره من به کتاب 3.7 از 5 است. گروهA (نمره در گودریدز 4.29 )

پ ن 2: کتاب‌های بعدی به ترتیب بائودولینو (اومبرتو اکو)، و کابوس‌های بیروت(غاده سمان) خواهند بود.  

 

نکته‌ها و برداشت‌ها و برش‌ها

1) «خیابانی که خانه‌ی ما در آن بود، بخشی از جاده‌ی قدیم شرق بود که از آن‌جا روم باستان شروع می‌شد، ادامه می‌یافت و به پایتخت قدیمی‌اش بیزانس می‌رسید.» در واقع وجه تسمیه کتاب همین است. در عکسی که برای مطلب گذاشته‌ام نمایی از این جاده باستانی را می‌بینیم.  

2) داستان با این جملات آغاز می‌شود: «مادرم به طویله می‌رود تا گاو را بدوشد. می‌رود و مدتی طولانی برنمی‌گردد. ناگهان عمه‌ام صدا می‌زند «آهای دختر، پس این عروس‌مون چی شد؟ رفت طویله و نیومد.» همگی به طویله می‌دوند و می‌بینند مادرم کودکی با چشمان آبی در آغوش گرفته و کنار گاو نشسته است. آن کودک، من بودم...» بی‌خود نبود که در قدیم‌ها قابل باور بود که بچه را لک‌لک‌ها می‌آورند و تحویل می‌دهند! ععع ... بچه اومد!! این صحنه را هم در عکس می‌توانید ببینید!

3) اولین قسمت (الف) با روایت مرگ پدر آغاز می‌شود. پدری که تابوت خود را خود سفارش می‌دهد و بر مراحل ساخت آن نظارت می‌کند. برغم این موضوع پدر در همه جای کتاب حضور دارد. حضوری قدرتمند.

4) جالب است که این پدر صاحب‌منصب دولتی است... از این جهت که ارمنی است و دوره هم که دوره امپراتوری عثمانی است. از این که بگذریم پدر همان پدری است که در آن زمان-مکان و البته بسیاری از زمان-مکان‌های دیگر قابل تصور است. پدری مقتدر. پدرسالار. راوی وضعیت خانه را کمی قبل از بازگشت پدر از محل کار چنین روایت می‌کند: «قبل از برگشت پدرم به خانه، همه‌ی اعضای خانواده به تکاپو می‌افتاد. هرکسی کاری می‌کرد. یکی نظافت می‌کرد، دیگری لوازم را مرتب می‌کرد، یکی دیگر اثاثیه را جا‌به‌جا می‌کرد. خانه می‌بایست منظم و آراسته می‌شد. کفش‌ها می‌بایست ردیف می‌شدند، درِ کمدها می‌بایست بسته می‌بودند، گل و درخت‌ها می‌بایست آبیاری می‌شدند، موهای بچه‌های خانه می‌بایست شانه‌زده می‌بودند، لباس همه می‌بایست عوض می‌شد، لیوان آب‌خوری می‌بایست کنار پارچ آب می‌بود و دسته‌ی آن به سمت دیوار نباشد، جارو می‌بایست در گوشه‌ی مخصوص خودش می‌بود، می‌بایست روی میخِ جالباسی که او پالتوش را از آن می‌آویخت، لباسی آویخته نمی‌بود. پدرم دمِ در خانه از الاغ پیاده می‌شد. لحظه‌ای صبر می‌کرد، سیگاری روشن می‌کرد تا همه‌ی اهل خانه متوجه بشوند که او آمده است...»

5) راستش بند بالا خیلی مرا به یاد صحنه بازگشت خودم از محل کار می‌اندازد! بخصوص وقتی از مترو پیاده می‌شوم و قبل از ورود به خانه سیگاری روشن می‌کنم! یادم باشد از این به بعد هنگام پُک زدن اهل خانه را در حال تکاپوی شدید متصور شوم!!

6) مادر راوی مرا به یاد ماریا بالکونسکایا در جنگ و صلح انداخت. مذهبی. صبور. با آرامشی عجیب. فقط انجیل می‌خواند و نه هیچ کتاب دیگری. همه تلاشش اجرای احکام آن است و عمل به توصیه‌های مسیح. به هرحال توصیف نویسنده در مورد او جذاب است: «من تصور می‌کنم در دنیا دو مسیحی وجود داشته: یکی خود حضرت مسیح که یهودی بود و دیگری مادر ارمنی من.»

7) اینکه به واسطه دوست داشتن کسی، گناه او را نیز دوست داشته باشیم امری است که دیگر زمانش گذشته است! الان اصلاً این خبرا نیست! در هیچ کجای دنیا. پارادایم کلاً تغییر یافته است. البته باید کتاب را بخوانید تا نکته‌ این بند را بگیرید!

8) حاجی آراکِل‌آقا پدربزرگ مادری راوی است. او از نگاه من فردی است که به تنهایی برای اثبات اشتراکات نژادی و ژن‌های مشترک و شباهت‌های فرهنگی کفایت می‌کند. خودرای و مشورت‌ناپذیر! که البته توقع دارد همه در کارهایشان با او مشورت کنند. رویکرد مادربزرگ در قبال او بسیار هوشمندانه است: او اگر می‌خواست تابستان به منطقه خاصی سفر کند از زمستان در مذمت آن منطقه حرف می‌زد و در نتیجه پدربزرگ حتماً آن منطقه را برای مسافرت برمی‌گزید!

9) آقای آشور معلم الفبای ارمنی است. او برای رفع مشکل بچه‌ها در یادگیری شیوه ساده و جهانشمولی داشت: ضربات ترکه. «البته نباید حق را زیر پا گذاشت و باید یادآور بشوم که ضربات ترکه فقط بر جاهای نرم بدن بچه‌ها نواخته می‌شد. همه‌ی والدین هم از این شیوه راضی بودند؛ حتا والدین خودشان به آقای آشور سفارش می‌کردند که جاهای نرم بچه‌ها را نمی‌خواین سرخ کنین؟»

10) تشبیهات شاعرانه‌ای از این دست برای من تازگی داشت: «زمانی که خورشید مانند زردآلوی عظیمی در رخت‌خواب آبی کوه‌های مقابل آب‌تنی می‌کرد...»

11) مشترکات فرهنگی همیشه جالب هستند اما برخی نوآوری‌ها در نقاط مختلف از آن هم جالب‌تر است! به عنوان نمونه ما در سنت‌های خودمان داشته‌ایم که مثلاً تا خواهر بزرگ ازدواج نکند خواهر کوچک‌تر حق ازدواج ندارد اما اینکه تا برادر بزرگ‌تر ازدواج نکند، خواهر کوچک‌تر حق ازدواج نداشته باشد یک نوآوری عجیب بوده است!

12) نویسنده گاهی بی‌طرفانه یک سوزن به خود می‌زند که جای تقدیر دارد! مثلاً درباره مخالفت برخی پدر مادرها با ازدواج بچه‌هایشان چنین می‌نویسد: «هیچ نصیحتی برای قانع کردن پدر و مادرها کارگر نمی‌افتاد. سماجتِ همچون سنگ آنان خرد نمی‌شد. مگر نه این که روستایی بودند و ارمنی؟» در واقع این جمله مرا به یاد مدیر سابق خودمان انداخت. راستش من کتاب را دقیقاً به خاطر ایشان خریدم! منتها تا نوبت خواندنش برسد این مدیر ارمنی از واحد ما رفت! سرعت عمل که نباشد اینطور می‌شود!!

13) برخی سنت‌ها این امکان را فراهم می‌کند که عاملان از منظر اخلاق و بدون هیچ‌گونه عذاب وجدان، «دیگری» را به راحتی به سوی چوبه دار و نیستی و فنا هدایت کنند. نمونه‌های مختلفی در کتاب می‌بینیم. بدون هیچ ترحمی.

14) رفتار درمانی و کنترلی برخی خانواده‌ها با اعضای دیوانه‌ و مجنونِ خانواده بسیار دردناک بود! فرد بیمار را طناب‌پیچ در زیرزمین خانه حبس می‌کردند و به مرد قوی‌هیکلی پول می‌دادند تا فرد دیوانه را کتک بزند تا آرام بگیرد!!...« و از آن مزدور با نوشیدنی و خوردنی پذیرایی می‌کردند، تا دل و جرئت بگیرد و با انرژی بیشتری کتک بزند»... خودم را جای فرد دیوانه که می‌گذارم تصویر خیلی آشنا می‌شود!

15) نویسنده مواردی را نقل می‌کند که بر اساس شایعات یا حدس و گمان‌ها خیلی زود ارمنی‌ها برعلیه ترک‌ها یا بالعکس تحریک می‌شوند. اگر یکی از طرفین به قتل می‌رسید انگشت اتهام حتماً به طرف مقابل نشانه می‌رفت. از دیرباز این دو گروه یکدیگر را در خفا یا گاهی اوقات در دعوا و مرافعه بی‌دین (گبر) و سگ خطاب می‌کردند، این جدایی و مرزبندی هویتی مسیری است که انتهایش همان است که در این مورد و در همه موارد مشابه دیده‌ایم. کاش همه داستانهای همدیگر را بخوانیم.

16) در سال 1980 فیلمی کمدی با عنوان تکه‌ای از آسمان بر اساس این کتاب ساخته شده است. پوستر این فیلم در عکس مطلب آمده است. ظاهراً یک اقتباس دیگر هم در سال 2001 صورت پذیرفته است.

17) این کتاب قبلاً در دهه چهل توسط هارپیک تمرازیان ترجمه و منتشر شده بود، اما ظاهراً این ترجمه دیگر در بازار کتاب نیست. ترجمه فعلی ترجمه روان و قابل قبولی است.