نگویید چیزی نداریم - مادلین تین

«نگویید چیزی نداریم» داستان زندگی مردم (به‌طور عام و هنرمندان به‌طور خاص) در ذیل یک نظام استبدادی است و اینکه چه بلایی بر سر شهروندانِ چنین نظام‌هایی می‌آید. طبعاً مستبدین در بلاد مختلف با توجه به خلاقیت‌هایشان می‌توانند قصه‌ها و خرده‌قصه‌های متعددی خلق کنند اما همواره می‌توان وجوه مشترکی بین آنها یافت. محوری‌ترین ستون این داستان به‌زعم من به یکی از این وجوه مشترک اختصاص دارد؛ جایی که به باور یکی از شخصیت‌های داستان، خوشبختی عبارت است از یکسان بودن درون و بیرون انسان (ص463).

در انواع مختلف نظام‌های استبدادی مردم عمدتاً به این سمت سوق داده می‌شوند که وجه بیرونی خود را با هنجارهای مورد تأیید هیئت حاکمه منطبق سازند حتی اگر در درون متفاوت بیاندیشند. درواقع آنها باید به رهبرانشان ایمان بیاورند. قلباً ایمان بیاورند! و ایمان خود را نیز در فراز و نشیب‌های پیشِ رو حفظ کنند و ذره‌ای از اعتماد خود به آنها نکاهند و این ایمان را به کرات به نمایش عمومی بگذارند. سستی در این امور به منزله جرم است، جرمی که معمولاً بی‌پاسخ نخواهد ماند. بدین‌ترتیب ریاکاری اجتماعی محصول چنین نظام‌هایی خواهد بود. طبعاً با توجه به آن تعریف از خوشبختی مشخص است که مردم چه سرنوشتی خواهند داشت و این یکی از وجوه اشتراک اساسی در نظام‌های استبدادی است.

این داستان دو راوی دارد: یک راوی اول‌شخص و یک راوی دانای کل. راوی اول‌شخص (ماری- لی‌لینگ) یک استاد ریاضی چینی است که در کانادا زندگی می‌کند و روایتش را در سال 2016 و در سی‌وهفت سالگی آغاز می‌کند. اولین پاراگراف داستان حکایت از سفر پدرِ راوی در سال 1989 به هنگ‌کنگ است؛ سفری که در نهایت به خودکشی پدر منتهی می‌شود. پس از آن دختری به نام ای‌مینگ به جمع دونفره آنها وارد می‌شود. ای‌مینگ پس از ناآرامی‌های میدان تیان‌آن‌من توانسته است با مشقات فراوان خود را به کانادا برساند. ارتباط ماری‌لینگ (ده دوازده ساله) و ای‌مینگ (هجده نوزده ساله) سنگ بنایی است که بعدها راوی را به تکاپو می‌اندازد تا با جستجویی فراگیر در گذشته، به دنبال شخصیت‌های ناکام خانواده (که از قضا در میانشان نوابغی در زمینه موسیقی مشاهده می‌شوند) روان شود. تلاش‌های راوی با روایت دانای کل تکمیل می‌شود. بدین‌ترتیب دامنه داستان عملاً از سالهای ابتدایی جنگ‌های داخلی در چین آغاز و تا اواخر دهه هشتاد ادامه می‌یابد.

در ادامه مطلب به برداشت‌های دیگری از داستان اشاره خواهم کرد.

******

مادلین تین (1974) از پدر و مادری چینی‌تبار در ونکوور کانادا متولد شده است. او فارغ‌التحصیل رشته نویسندگی خلاق است و این اثر پنجمین اثر اوست که در سال 2016 منتشر شده است. این رمان موفق تاکنون به بیست و پنج زبان ترجمه شده و علاوه بر نامزدی در جایزه من‌بوکر توانسته است جوایز بین‌المللی نظیر گاورنر و گیلر را به خود اختصاص دهد.

مشخصات کتاب من: ترجمه سحر قدیمی، نشر ثالث، 623 صفحه، چاپ اول 1399، تیراژ 440 نسخه.

...............................

پ ن 1: نمره من به داستان 4.4 از 5 است. گروه A (نمره در گودریدز 3.91 نمره در آمازون 4.2)

پ ن 2: من این شانس را داشتم که نسخه اولیه ترجمه را سه سال قبل بخوانم و حالا پس از گذشت این مدت نسخه چاپ شده را برای بار دوم خواندم. این فاصله زمانی برای خواندن البته جذاب است اما برای چاپ شدن یک اثر کمی طولانی است!

پ ن 3: کتاب‌های بعدی مطابق آرای دوستان «روسلان وفادار» و «دفتر بزرگ» خواهد بود.

یک میلیون سال پاینده باد رئیس مائو!

در رابطه با نژاد زرد و خصوصیت اطاعت‌پذیری آنها چیزهایی شنیده یا دیده‌ایم اما در مورد گردن نهادن این‌چنینی به حزب کمونیست و مائو تا حدودی باید به مردم چین حق داد! اگر به تاریخ نگاه کنیم وضعیت امنیت و معیشت آنها از اواخر قرن نوزدهم تا نیمه قرن بیستم وضعیت بغرنجی داشته است. نیروهای خارجی هم در این دوران هر موقع اراده کرده‌اند و هر زمان منافعی برایشان قابل تصور بوده است به راحتی بخش‌های وسیعی از این کشور پهناور را به اشغال خود درآورده‌اند. بطور کلی وضعیت آنها (بخصوص با توجه به پیشینه‌ی چندهزارساله تمدنی) از هرجهت به شدت حقارت‌بار شده بود. به نظر می‌رسید ایده‌ها و آموزه‌ها و ساختارهای دنیای قدیم قادر نبود کشور را از این فلاکت خارج نماید. در چنین اوضاع و احوالی حزب کمونیست تنها گروهی بود که برای بهبود شرایط ایده و برنامه‌ی جدید داشت. آنها توانستند با غلبه بر رقبای خود توانایی خود را به اثبات برسانند و نظم جدیدی را حاکم کنند. همین امر به نظر کافی بود تا مردم به حزب و رهبرانش به عنوان منجی خود ایمان بیاورند. رهبرانی که عمدتاً در مقابله با ژاپنی‌ها توانسته بودند حماسه‌هایی خلق کنند و حالا این داستان‌ها نقل محافل مردم بود. با این پیشینه و آن خصایص فرهنگی، حزب جایگاهی مقدس پیدا کرد. مائو نیز به‌گونه‌ای عمل کرد که این قداست در مورد خودش تشدید و تشدید گردید و به عنوان یک رهبر کاریزماتیک در ذهن و زبان مردم جاگیر و پاگیر شد.

این موضوع در داستان نمود کاملی پیدا کرده است. این‌که «رئیس مائو همیشه فراتر از چیزی را که ما  می‌بینیم» می‌بیند در نزد شخصیت‌های داستان مشهود است. تحسین رهبر و انقلاب و حزب به پای ثابت جملات سلام و احوال‌پرسی و خداحافظی تبدیل شده است، اگر چه گاهی به طنز آمیخته است. مثلاً تعدادی از زنان محکوم به راستگرایی در اردوگاه کار به یکدیگر چنین امیدواری می‌دهند: «نباید امیدمان را از دست بدهیم! رئیس مائو مرد خوبی است. قابلیت‌های ما را می‌داند و نجاتمان می‌دهد.»

این ایمان به رهبر و حزب مکرراً به چشم می‌خورد و همه موارد هم ناشی از ترس نیست. مثلاً «بابا لوت» که از همراهان مائو در دوران مبارزه بوده است بعد از روبرو شدن با فجایع انقلاب فرهنگی جایی می‌گوید:«شخصاً برای رئیس مائو نامه نوشته که قطعاً نمی‌دانست تمام آن کارها به نام او صورت می‌گیرد.» که جمله بسیار آشنایی است. این‌که قربانیانِ سیاست‌های مائو این‌چنین عاشق و شیدای او باشند خیلی چیز غریب و دور از ذهنی نیست. برخی روانشناسان حتی آن را نوعی مکانیزم دفاعی قلمداد می‌کنند.

رقصیدنت هیچ، خوش‌رقصیت برای چی بود؟

در ایام قدیم، بازرگانی به همراه همسر جوان (در برخی روایات به همراه منزل جوانش) و مال‌التجاره‌اش در بیابانی طی‌طریق می‌کردند که گرفتار راهزنان شدند. تاجر برای زنده ماندن به التماس افتاد. سردسته راهزنان که آدم اهل دلی بود شرطی گذاشت و آنهم رقصیدن زن برای راهزنان بود. تاجر طبعاً عصبانی شد اما چاره‌ای نبود و به رقصیدن زن رضایت داد. راهزنان ساز و آوازی به راه انداختند و زن هم شروع به رقصیدن کرد و کم‌کم مجلس گرم شد و زن هرچه هنر در این زمینه داشت روی دایره ریخت. راهزنان به وعده عمل کردند. پس از خلاصی از دست راهزنان، تاجر خطاب به همسرش جمله‌ای بر زبان آورد که به ضرب‌المثل تبدیل شد: رقصیدنت هیچ ، ولی خوش رقصیت دیگه واسه چی بود!!

حال به این فراز از داستان دقت کنید:

«مامورها جسدِ جولی را برده و اسپارو و پدرش کنار ایستاده و تماشا کرده بودند. نه، سکوت نکردند؛ رئیس مائو، حزب و ملت را تحسین کردند. چاره‌ای نداشتند، با این‌حال اجرایشان به طرز ناراحت‌کننده‌ای خوب بود.» ص382

ابتدا مسابقه‌ای در تقدیس و بالا بردن گوساله قدرت از نردبام در این جوامع شکل می‌گیرد و بعد آن گوساله به گاوی تنومند تبدیل می‌شود و بر سر همگان آوار می‌شود. در آن زمان درگیر شدن با شاخ گاو سرنوشت بدی را رقم می‌زند.

ناکامی همگانی

سه شخصیت اصلی داستان (اسپارو، کای و جولی) در زمینه موسیقی بسیار مستعد هستند و در شرایط نرمال می‌توانستند به توفیقات قابل توجهی دست یابند. وقتی آنها درست چند قدم مانده به موفقیت با کارزار انقلاب فرهنگی مواجه می‌شوند سه رویکرد متفاوت را در پیش می‌گیرند.

برای جولی امکان‌پذیر نیست چیزی را که به آن ایمان ندارد را به زبان بیاورد. او در واقع کسی است که به وجوه درونی‌ و اعتقادات قلبی خود پای می‌فشارد. او کاملاً متوجه است این رویکرد چه عواقبی خواهد داشت اما نمی‌تواند اینگونه همرنگ جماعت شود تا خود را برهاند. کای اما برای اینکه بتواند به علاقه و استعدادش فرصت رشد و بروز بدهد با جریان انقلاب فرهنگی همراه و همسو می‌شود. این انتخاب برای جولی این پرسش را ایجاد می‌کند که چگونه امکان دارد در ظاهر تسلیم بشویم اما در درون به سازش تن ندهیم (ص288 را دوباره بخوانید). اسپارو با جریان حاکم همراه نمی‌شود اما به این نتیجه می‌رسد که استعداد و علایق خود را عملاً مدفون کند به‌گونه‌ای که اطرافیان اساساً متوجه وجود چنین استعداد دردسرآفرینی نشوند. 

داستان به ما نشان می‌دهد هر سه رویکرد موجب به فنا رفتن آنها می‌شود. در واقع یک نظام استبدادی در زمینه به فنا دادن سرمایه‌هایش بسیار قهار است.

بهراسید از سکوت!

به قول رفیق «دنگ شیائو پنگ» برای دولت انقلابی هیچ چیز بدتر از سکوت مردم نیست...(ص506) و به نظر من هم برای خود مردم و هم برای حکومت. چرا؟! سکوت مردم در برابر انحرافات و ظلم و ستم ابتدا وجدان فردی و جمعی مردمان را پاره‌پاره می‌کند و سپس آن ناسازگاری بیرون و درون قوت می‌گیرد که به تبعات آن اشاره شد. در چنین شرایطی مردم به هیچ وجه احساس خوشبختی نخواهند داشت. در نهایت در اعماق وجودی انسان‌ها خشم جوانه زده و روز به روز قدرتمندتر می‌شود. این خشم پدر صاحاب مردم را درمی‌آورد و زندگی آنها را زهرمار می‌کند. فکر کنم نیازی به توضیح اضافه نیست چون شما در این زمینه «چین‌شناس» قهاری هستید و به تمام ظرایف این موضوع واقفید. اگر موافقید که واقفید در کامنت بنویسید که واقفید!

این خشم، اگر درون‌ریزی شود انسان را از پا می‌اندازد و اگر بنحوی بیرون ریخته شود یا کام خود فرد و اطرافیانش را تلخ می‌کند یا کام حاکمان. خلاصه این که خشم و نفرت ما را معیوب می‌کند و واقعاً چه لطفی دارد فرمانروایی بر جماعتی معیوب!؟

البته همین الان یک پیامک از شماره‌ای ناشناس و احتمالاً چینی دریافت کردم که در آن ذکر شده است: برای شما لطفی ندارد اما برای ما همه‌اش لطف است!!

آیا همه چیز می‌گذرد؟!

حتماً شما هم تجربه کرده‌اید که معمولاً برای دلداری فردی که دچار مصیبت یا ظلمی شده است اطرافیان و دوستان به گذر زمان اشاره می‌کنند. بله، بالاخره همانطور که زمان می‌گذرد خیلی چیزها را هم با خود خواهد برد و اوضاع تغییر می‌کند. در داستان هم بخصوص در قسمتهای ابتدایی چند نوبت این عبارت «همه چیز می‌گذرد» تکرار می‌شود. مهمترین مثال این قضیه در داستان جایی است که اسپارو در خواب و رویا همواره آرزو دارد که در آن روز کذایی که دخترخاله‌اش از دنیا می‌رود بتواند زودتر خودش را به کنسرواتوار برساند و مانع این اتفاق شود و به جولی بگوید که «همه چیز این دنیا می‌گذرد».

در یک چهارم پایانی به نظرم یکی از اهداف داستان بطلان این قضیه است. برخی مصیبت‌ها، برخی وقایع، برخی اشتباهات، قصد گذشتن را ندارند! برخی چنان آثار ماندگاری می‌گذارند که انگار همین الان در حال رخ دادن هستند. برخی مثل حرکت پاندول مدام تکرار می‌شوند. برخی زخم‌ها هرگز کهنه نمی‌شوند. به همین خاطر است که نویسنده این نقل شعرگونه را هم در ص550 و هم در جمله پایانی عیناً تکرار می‌کند:

«فردا از سپیده‌ای دیگر آغاز می‌شود، درست زمانی که ما در خواب عمیقی هستیم.

حرفم را به خاطر بسپار: هر چیزی نمی‌گذرد.»

کتاب یادبودها

«کتاب یادبودها» نام رمانی است که وِنِ خیالپرداز آن را رونویسی می‌کند و برای سوئرل می‌فرستد تا بتواند توجه او را جلب کند و... این یک داستان نیمه‌تمام است که بعدها وِن آن را با ذوق و تخیل خود ادامه می‌دهد. این کتاب کاربردهای دیگری هم دارد که در داستان با آن روبرو می‌شویم اما مهمترین کاربردش زنده نگه داشتن نام کسانی است که از دنیا رفته‌اند. «نگویید چیزی نداریم» هم به نوعی کتاب یادبودهاست. نویسنده تلاش وافری داشته است و گاه می‌بینیم بسیاری از جملات افراد واقعی (و بعضاً کم نام و نشان) در مصاحبه‌ها و... در قالب سخنان شخصیت‌های داستان ذکر می‌شود و به نوعی داستانی که می‌خوانیم یک سند موثق از آن دوران است. این هدف در نقل یکی از همراهان وِنِ خیالپرداز در اردوگاه کار اجباری به بهترین وجه نشان داده می‌شود:

«چمدانش را نشانم داد. درون آستری‌اش اسم همه‌ی مردانی که مُرده بودند و تاریخ مرگشان نوشته شده بود. ایمان دارم تنها سند موثق از آن مکان است. گفت نقشه کشیده کار دیگری هم بکند. اسامی مُردگان را برمی‌داشت و یکی یکی در کتاب یادبودها در کنار مِی فورث و دا ـ وِی پنهان می‌کرد. آن دنیای داستانی را با اسامی و اعمال واقعی پر می‌کرد. آنها به زندگی ادامه می‌دادند، خطرناک مثل انقلابی‌ها، اما نامحسوس مثل اشباح. حزب با کدام جنبش تازه می‌توانست این ارواح مُرده را به راه راست برگرداند؟ چه سرکوبی می‌توانست چیزی را که در جایی عادی پنهان شده است، از بین ببرد؟ ... سرنوشت من این است که فرار کنم و این داستان را ادامه دهم، رونوشت‌های بی‌شماری تهیه و کاری کنم که این داستان‌ها به خاک نفوذ کنند، نامریی و ‌انکارناپذیر شوند»

............................................................................

جناب میله بدون پرچم

امیدوارم در پاسخ دادن به درخواست شما تأخیر زیادی نکرده باشم.

مطلبی که برایم فرستاده بودید را خواندم. اگر بخواهم به نقص یا کمبودی در آن اشاره کنم باید شما را به اهمیت موضوع «موسیقی» توجه بدهم. در مطلب شما کمترین اشاره به این موضوع شده است. می‌دانم که در این زمینه سررشته‌ای ندارید اما با توجه به تعدد پانویس‌ها در این زمینه، اگر به آن علاقمند باشید خیلی چیزها یاد می‌گرفتید! اما اشاره به اهمیت موسیقی در داستان چندان ارتباطی با سررشته داشتن یا نداشتن شما در این قضیه ندارد. مثلاً آیا متوجه شدید شماره فصول در بخش اول از یک تا هشت بالا می‌رود و در بخش دوم از هشت به یک باز می‌گردد و بخش انتهایی پاساژی است که یک قطعه موسیقی را به پایان می‌رساند؟ می‌خواهم بگویم فرم اثر همانند یک قطعه موسیقی است. رفت و برگشت‌های داستان و اموری از این دست.

از طرف دیگر سه شخصیت اصلی داستان اهل موسیقی هستند. گوش دادن به موسیقی به صورت انفرادی در آن دوران یک عمل ضدانقلابی بود. وقتی یک شخص به تنهایی بخواهد موسیقی گوش کند ممکن است به تدریج واجد افکار شخصی و امیال شخصی شود و این با فلسفه آن دوران که همه امور فردی می‌بایست فدای جمع گردد نمی‌خواند.

حدس می‌زنم که شما چندان کارکرد مفیدی برای موسیقی قایل نیستید. «موسیقی تسلابخش کارهای جانفرساست» و البته چون اکثر شما ایرانی‌ها مدتهاست که با کارهای جانفرسا خداحافظی کرده‌اید طبعاً با این کارکرد موسیقی هم آشنا نیستید!

در مطلبت خیلی زیرپوستی اشاراتی به مشابهت برخی قضایا در چین و کشور خودتان داشتید که مرا کنجکاو کرد تا مختصری در مورد سرزمین شما مطالعه کنم. نمی‌توانم منکر وجود اندک شباهت‌ها بشوم اما خب همان‌ها هم بیشتر به کاریکاتوری کپی‌کاری شبیه شده بود و البته این جای خوشبختی برای شما دارد! کارزارهای رئیس مائو یک نسل را زیر و رو کرد و زندگی آنها را به هدر داد. حتماً در داستان متوجه شدی که چه بلایی بر سر «خانواده» به طور عام آمد. از یک طرف اعضای خانواده مجبور بودند عضو دیگری از همان خانواده را نقد و تقبیح کنند و از طرف دیگر محل کار اعضای خانواده را خودشان انتخاب نمی‌کردند و بسیاری از زوج‌ها صدها کیلومتر از یکدیگر دور شدند. سفر از یک منطقه به منطقه‌ای دیگر نیاز به مجوزهایی داشت که به آسانی صادر نمی‌شد. انتخاب محل تحصیل هم جزء رویاها محسوب می‌شد و از آن خنده‌دارتر اینکه برای ازدواج بایستی مجوز حزب را اخذ می‌کردید و از همه بدتر گاه می‌شد که یک زوج (مثل اسپارو و لینگ) به یکدیگر اطمینان نداشته باشند و سالها از آخرین گفتگوی صادقانه‌شان گذشته باشد.

در مورد دانشگاه و مسائل آن چیزهایی نوشته بودی و به مشابهت‌هایی اشاره داشتی اما قبول کنید که تقلید شما از این مسائل به مراتب ضعیف‌تر بوده است. مثلاً به یاد بیاور که سه چهارم وقت اسپارو صرف مسایل ایدئولوژیک می‌شد! یا مثلاً وقتی جولی یک ساعت زودتر از آغاز درس مطالعه سیاسی وارد کلاس شد آخرین نفری بود که وارد کلاس شده بود!! فکر می‌کنم وقتی برخی آقایان در آنجا از نگاه به شرق صحبت می‌کنند در حسرت چنین چیزهایی سخن می‌گویند.

یا چیزهایی که شما نوشته بودید و آشنایی که من از هموطنان شما در اینجا پیدا کرده‌ام به نظر می‌رسد در آنجا در انتخاب مدیران، فاکتور کارآمدی و شایستگی هیچ جایگاهی ندارد. ببینید مائو با همه‌ی کله‌خری‌اش رضایت داد که آدم‌هایی کاربلد مثل دنگ شیائو پنگ که در دوره انقلاب فرهنگی حذف شده بودند دوباره در برخی نقاط حتی حساس (مثل معاون نخست‌وزیر) به کار گرفته شوند اما شما در میان خیل بیشمار روئسای فدراسیون فوتبالتان دو تا آدم حسابی پیدا می‌شود و حاضر نیستید از آنها که سالها قبل حذف شده‌اند حتی مشاوره بگیرید! مثال فوتبالی زدم که این نامه به مقصد برسد وگرنه اشاره می‌کردم که حتی نامه‌نگاری برخی مطرودین و محذوفین، تحمل نمی‌شود و از آن بوی توطئه به مشامتان می‌رسد.

حالا که حرفش پیش آمد باید بگویم خطری که تمام جهان را تهدید می‌کند تغییرات اقلیمی و گرم شدن کره زمین و کرونا و گازهای گلخانه‌ای و چه و چه نیست بلکه گسترش توهمات توطئه‌اندیشانه است. این بلا متاسفانه در همه دنیا در حال گسترش است و آیندگان را بیچاره خواهد کرد حتی در کشورهای توسعه یافته و شفاف... اعتقاد داشتن به این نظریات با خود انفعال و ناکارآمدی به همراه خواهد آورد. اینجا هم در میان هموطنان شما غلظت این مسئله را بسیار بالا می‌بینم، آنها حتی به نویسنده‌ها و متفکرین خارج از نظام هم «بدبین» هستند. مخالف بودن یک بحث و بدبین بودن بحثی کاملاً متفاوت است. شما وضعتان از این زاویه بسیار خراب است. «فکر می‌کنید همه‌چیز را می‌دانید، فکر می‌کنید می‌توانید همه را قضاوت کنید، فکر می‌کنید فقط خودتان این کشور را دوست دارید. فکر می‌کنید می‌توانید همه‌چیز را یکروزه در یک لحظه سرنگون کنید.» به قول اسپارو شما با گارد سرخ فرقی ندارید! و به قول جولی بالاخره «روزی باید بیدار شوند، هرکسی باید برمی‌خاست و با خودش روبرو می‌شد و...»

در انتها در مورد ایمینگ باید بگویم که هنوز ناامید نیستم. امیدوارم نسخه‌هایی از کتاب به داخل مرزهای چین وارد شود که اگر این اتفاق رخ دهد اطمینان دارم بالاخره به دست ایمینگ یا کسانی که از او خبری دارند خواهد رسید. شاید برایت جالب باشد که بگویم تاکنون هشت ایمینگ مختلف با من تماس گرفته و خواهان کمک من به آنها برای آمدن به کانادا شده‌اند! از میان آنها پنج نفرشان از ایران با من ارتباط برقرار کرده‌اند!! به قول خودتان علی برکت الله!!!

ارادتمند

جیانگ لی لینگ

دانشگاه  سیمون فریزر

ونکوور