آیا روزهای خوشی در انتظار بشر است؟ یک مناظره

در پست قبلی (مطلب مربوط به کتاب «ما»)، دیدیم که نویسنده‌ای همچون زامیاتین چگونه با شم بالای خود می‌تواند یک اثر پیشگویانه ادبی خلق کند و در آن از آینده‌ای که پیشِ رویِ جامعه است خبر بدهد. او را می‌توان در گروه نویسندگان بدبین طبقه‌بندی کرد اما طبعاً با عنایت به مشخص شدن عاقبت سیستمی که در آن سال‌ها در شوروی پایه‌گذاری شد ما زامیاتین را فردی واقع‌بین قلمداد می‌کنیم. حال با توجه به اوضاع و احوال جهان در سال‌های اخیر یا دهه‌های اخیر و شاید هم سده‌های اخیر، فکر می‌کنید چه آینده‌ای در انتظار بشر قرار دارد؟ آیا برآیند کلی یا سمت و سوی وقایع را به سمت روزهای خوش یا بهتر برای بشر می‌بینید؟ یا نه...

در ششم نوامبر سال 2016 در شهر تورنتو مناظره‌ای با همین موضوع بین دو گروه درخصوص آینده‌ی بشر برقرار شد. گروه اول را گروهِ خوش‌بین‌ها نام‌گذاری کرده‌اند: استیون پینکر و مت ریدلی.

پینکر، نویسنده کانادایی-آمریکایی متولد سال 1954، استاد دانشگاه هاروارد و حوزه تخصصی‌اش مغز و نحوه کارکرد آن است. از کتاب‌های او می‌توان به لوح سپید، ذهن چگونه کار می‌کند؟، غریزه زبان، فرشتگان محافظ وجود ما، اینک روشنگری و... اشاره کرد. مت ریدلی متولد سال 1958 است. این نجیب‌زاده انگلیسی، عضو مجلس اعیان و روزنامه‌نگاری برجسته در تایمز لندن است و آثاری پرفروش همچون خوش‌بین منطقی، ژنوم و... دارد. کتاب‌های این دو هم‌گروهی در لیست‌های توصیه شده توسط کسانی مثل بیل گیتس و زاکربرگ قرار دارد.

به گروه دوم در مناظره طبعاً برچسب بدبینی زده می‌شود... کسانی که نگاه‌شان به نیمه‌ی خالی لیوان است...اتهامی که البته از سوی خود آنها تأیید نمی‌شود و آنها خود را واقع‌بین می‌دانند: آلن دوباتن و مالکوم گلدول.

دوباتن متولد 1969، نویسنده سوئیسی‌الاصل ساکن بریتانیا که نوشته‌هایش در زمینه فلسفه در حوزه عمومی مورد اقبال قرار گرفته است. از کتاب‌های او می‌توان به تسلی‌بخشی‌های فلسفه، پروست چگونه می‌تواند زندگی شما را دگرگون کند، اضطراب موقعیت، جستارهایی در باب عشق، اضطراب منزلت، مصیبت‌های شاغل بودن و... اشاره کرد. نفر دوم این گروه مالکوم گلدول متولد 1963 نویسنده کانادایی و عضو هیئت تحریریه‌ی نیویورکر است که او هم در زمینه نوشتن متون جامعه‌شناختی عامه‌پسند صاحب سبک است. از اثار او می‌توان به هنر شکست خوردن، نقطه اوج، غیرمعمولی‌ها و... اشاره کرد.

وجه اشتراک مناظره‌کنندگان فوق این است که همگی صاحب آثاری پرفروش هستند و در زمره سلیبریتی‌های حوزه نان‌فیکشن قرار می‌گیرند و هرکدام علاقمندان ویژه خود را دارند. در شهرت و تبحر آنها همین بس که در برخی کشورهایی که از بُعد کتابخوانی بیابانی محسوب می‌شوند و کاغذ هم در آنجا گران و نایاب است آثارشان گاه با چند ترجمه‌ی همزمان روانه‌ی بازار می‌شود.

در مناظره بین این حرفه‌ای‌ها نباید انتظار غلبه یک گروه بر گروه دیگر را داشت تا بدین‌ترتیب تکلیف ما روشن شود که خوشبین باشیم یا بدبین! اما به عقیده من خواندن این مناظره و فکر کردن به مواردی که در آنجا مطرح شده است می‌تواند به باز شدن دریچه ذهن ما به جنبه‌های مختلف این موضوع کمک کند. از این رو خواندن آن را به دوستان توصیه می‌کنم. در ادامه مطلب به برخی از برش‌ها و برداشت‌های خودم اشاره خواهم کرد.

...................

مشخصات کتاب: ترجمه محمدرضا مردانیان، انتشارات تمدن علمی، چاپ دوم1397، 112صفحه.

  

برش‌ها و برداشت‌ها

1)  بدبینی در زبان ما یک بار منفی به همراه دارد و در ذهن ما با بی‌عملی و بهانه‌جویی و غر زدن و امثالهم قرین است. این برچسب فارغ از بارهای منفیِ اضافه در زبان ما، به فردی مثل آلن دوباتن نمی‌چسبد. چرا که کارهای او (از جمله مدرسه زندگی و همچنین آثار مکتوب او) همه در راستای بهبود کیفیت زندگی از طریق اندیشیدن است. همه‌ی اینها به کنار، اصولاً کسی که به نوشتن متون فلسفی به زبان ساده اشتغال دارد مگر می‌تواند آدم خوشبینی نباشد!

2) این حرف پینکر قابل تأمل است که بدبینی نمی‌تواند تبدیل به رسالتی منحصر به فرد شود... در پسِ بدبینی مسئله‌ای قابل حل نیست... واقع‌بینی می‌تواند به ما کمک کند مسائل را حل کنیم. ضمن تأیید این حرف باید اذعان کنم که بخصوص برای ما در نظر داشتن این قضیه بسیار واجب است. در حاشیه هم این سؤال قابل طرح است: آیا کسی هست که خود را واقع‌بین نداند!؟

3) استدلال اصلی گروه خوشبین‌ها اشاره به بالاتر رفتن امید به زندگی (سن) و بهبود شاخص‌های رفاهی و بهداشتی و... است و اینکه دلیلی موجود نیست که این روند متوقف یا معکوس شود. عمده‌ی این آمارها همچون دارویی است که به من کمک می‌کند تا امیدوار و خوشبین باشم.

4) استفاده از آمارها تبحر ویژه‌ای را می‌طلبد... (در همین پرانتز بگویم که ما در کشور خودمان در زمینه آمار کُمِیت‌مان حسابی می‌لنگد)... آمارها کاملاً توانایی منحرف کردن ما را دارند. مثلاً در همین بلاد خودمان آیا می‌توانیم با استناد به منحنی افزایشی سطوح عالی آموزشی در کشورمان نتیجه بگیریم ما ملت باسوادی هستیم؟ به قول دوباتن رویای بشر در عصر روشنگری این بود که با طی نمودن مسیر آموزشی، مردم پیش‌داوری‌های خود را کنار بگذارند و از شر خرافات و افکار فاسد خلاص شوند. آیا می‌توانیم بگوییم توفیق یافته‌ایم؟

5) پیشرفت بشر در بسیاری از حوزه‌ها غیرقابل انکار است اما دو‌ باتن و هم‌تیمی‌اش معتقدند که برخی از این پیشرفت‌ها با خودشان مسائل جدیدی به همراه می‌آورند که گاهی حل آنها به مراتب سخت‌تر است.

6) از نظر گروه دوم بخشی از نارضایتی‌های مردم ناشی از انتظاراتی است که برآورده نشده است و شاید با توجه به خصوصیات انسان برخی از آنها هرگز برآورده نشود و چنانچه این انتظارات متناسب با ظرفیت‌های انسان تغییر نیابد، برآورده نشدن آنها موجب شکل‌گیری حس حقارتی بشود که با خود مشکلات عمیقی به همراه می‌آورد. لذا رویکرد آنها (بدبینی یا واقع‌بینی) می‌تواند کمک کند که مردم احساس رضایت بیشتری داشته باشند.

7) یکی از نیروهای مروج خوشبینی کسب‌وکار و تجارت است... فروش بیشتر مستلزم نشان دادن دورنمای مثبت برای مشتریان بالقوه است. «شما با داشتن فلان و بهمان کالا سعادتمند خواهید شد».

8) خبرهای خوب به صورت تدریجی خودش را نشان می‌دهد اما خبرهای بد ناگهانی می‌آیند. به همین دلیل اخبار رسانه‌ها در سیطره خبرهای بد قرار می‌گیرند. این استدلال گروه خوشبین‌ها کاملاً قابل اعتناست.

9) از نظر گروه خوشبین‌ها روند رشد اقتصادی در کشورهای جهان نشان‌دهنده این است که آینده‌ی خوشی قابل پیش‌بینی است اما گروه مقابل تأکید دارد که لزوماً بهبود شرایط اقتصادی منجر به احساس خوشبختی نمی‌شود. این قسمت از مناظره جذابیت خودش را دارد... برای وقوف به مشکلات رابطه پول و خوشبختی و پارادوکس استرلین و... می‌توانید از اینجا و اینجا و اینجا آغاز کنید.

10) در راستای بند بالا من پیشنهاد می‌کنم سخنرانی استاد مصطفی ملکیان در باب ملال را مد نظر قرار دهید: اینجا.  

11) نکته مورد اشاره دوباتن در قضیه ارتباط پول و خوشبختی و آن اضطراب منزلتی که افراد در مقایسه خود با دیگران به آن دچار می‌شوند قابل توجه است. در واقع چه به آینده بشر خوشبین باشیم چه نباشیم بهتر است همواره حواسمان باشد که در دام کمالگرایی نیفتیم. دنیا نقص دارد و هیچگاه بدون نقص هم نخواهد شد.  

12) طرفین مناظره اگرچه در کلام، کلیتِ جهان و آینده‌ی آن را مد نظر دارند اما من به عنوان یک مخاطب گاهی اوقات نمی‌توانستم خودم را در «ما»یی که آنها به کار می‌بردند شریک بدانم که البته این امری طبیعی است!

13) مت ریدلی آدم خوشبینی است اما همین آدم نیز از رشد بنیادگرایی و زادوولد بیشتر این آدم‌ها اظهار نگرانی می‌کند. البته قابل تصور است که برخی از فرزندان بنیادگرایان راه والدین‌شان را ادامه ندهند اما در هر حال من به شخصه نگرانم که اندک فرزندانِ ما باصطلاح غیربنیادگرایان توسط آن گروهِ کثیر قورت داده شوند!

14) مترجمِ محترم در انتهای کتاب مصاحبه‌ای از پینکر را آورده است که در آن به وضعیت خشونت در سال 2017 پرداخته است. مصاحبه جالبی است. اشاره به کشته شدن روزانه سی نفر در اثر تیراندازی در آمریکا مرا به یاد بحثی که در کامنت‌های یکی از پست‌های قدیمی داشتیم انداخت: اینجا.

15) این مناظره در حضور سه‌هزار نفر صورت پذیرفته است. پیش از آغاز مناظره از حاضرین درخصوص موضوع سؤال شده است و پس از مناظره نیز مجدداً نظرسنجی انجام شده است. نتیجه نشان داده است که تعدادی (هرچند اندک) از بدبین‌ها به اردوگاه خوشبین‌ها پیوسته‌اند ولذا می‌توان به پیروزی آنها حکم داد. البته همین نتیجه می‌تواند برای بدبین شدن ما کفایت کند!! (آیکون چشمک)