اژدهاکُشان- یوسف علیخانی

اژدهاکشان مجموعه‌ای از 15 داستان کوتاه است که همگی در مکانی مشخص و زمانی تقریباً مشخص جریان دارند: روستای "میلَک" در زمانی نه‌چندان دور! این روستا در منطقه‌ی الموت واقع است. زبان مردم این روستا تاتی است و طبیعتاً در داستان‌های این مجموعه برخی کلمات و گویش تاتی، نمود پیدا کرده است. آن گونه که از داستان‌ها برمی‌آید مردمان این روستا مثل باقی روستاییان از طریق کشاورزی و دامپروری گذران می‌کنند و البته محصول عمده‌ی آن فندق است. طبعاً در سالهای اخیر تعدادی از روستائیان به شهرها از جمله قزوین مهاجرت کرده‌اند که این قضیه هم در داستان‌ها نمود دارد.

هنگام خواندن این داستان‌ها (به‌ویژه در خوانش دوم) احساس می‌کردم که در میلَک زندگی می‌کنم و این معجزه‌ی ادبیات است. ادبیات در مقایسه با جغرافیا (ابعاد مکانی) و تاریخ (بُعد زمان) به یک بُعد دیگر می‌پردازد: بُعد پنجم! که مجموعه‌ی باورهای مردم آن جامعه است. باورهایی که در قصه‌ها و افسانه‌ها و اسطوره‌ها نمود پیدا می‌کند و در این سطح باقی نمی‌ماند بلکه جهان‌بینی آنها را شکل می‌دهد... سبک زندگی مردم نیز متاثر از همین باورهاست. یک جامعه را بدون درک این بُعد نمی‌توان شناخت و از طرف دیگر یک جامعه مثل این روستا، با از بین رفتن قصه‌ها و افسانه‌هایش از بین خواهد رفت...

چقدر شباهت بین این روستا و روستای خودمان با صدها کیلومتر فاصله دیدم. گاهی مادربزرگم را در میلَک دیدم که مثل مشدی دوستی از دنیا رفت، گاهی عین عباراتی که از آنها شنیدم را در داستانها خواندم (خدا پیغمبر که دیگه مسخره نی!) گاهی با صدای ضربات کلنگ در ظلمات شب، پیش چشمانم تصویر سوراخ‌های عمیق گنج‌یابان در جای‌جای روستا شکل گرفت، و البته پشتم با شنیدن نظر آن آدم شهری درخصوص مرمت امامزاده در داستان آخر لرزید و در حاشیه کتاب نوشتم: ای وای! و یک شکلک غمگین هم زیرش کشیدم!! خب حق دارم؛ چون روستای ما هم یک امامزاده داشت با گنبدی مخروطی و خاص، با قدمت حدود پانصدسال که به بهانه مرمت تبدیلش کردند به همین گنبدهای معمولی که همه‌جا می‌بینیم!

*****

از دیگر آثار یوسف علیخانی می‌توان به قدم‌بخیر مادربزرگ من بود، عروس بید و بیوه‌کشی اشاره کرد. چاپ اول اژدهاکشان در سال 1386 روانه بازار کتاب شده است. این کتاب نامزد نهایی هشتمین دوره جایزه هوشنگ گلشیری و برنده اولین دوره جایزه ادبی جلال آل‌احمد بوده است و تاکنون به چاپ ششم رسیده است.

مشخصات کتاب من: چاپ پنجم بهار 1390، نشر آموت، تیراژ 2200 نسخه، 175صفحه

پ ن 1: نمره‌ی من به این مجموعه داستان 4 از 5 می‌باشد (نمره در گودریدز 3.2 از مجموع 44 رای است).

 

بُعد پنجم

باورها نقشی اساسی در شکل‌گیری داستان‌های این مجموعه دارند. باورها اندیشه‌هایی هستند که فرد یا گروه به حقانیت آنها اعتقاد دارند. طبیعتاً در یک روستا با توجه به یکپارچه بودن عناصر فرهنگی این باورها شکل جمعی خواهد داشت. دنیای افرادی که در این جامعه زندگی می‌کنند به وسیله‌ی همین باورها شکل می‌گیرد. به عنوان نمونه، امام‌زاده و باور اهالی به آن در اکثر داستان‌ها حضوری پُرقدرت دارد (البته امامزاده میلَک برخلاف بلاد ما مورد توجه روستاهای اطراف نیز هست... سمت ما هر روستایی به امامزاده یا امامزادگان خودش می‌نازد!) و همچنین درخت تادانه که از دیرباز در مناطق مختلف ایران درخت مقدسی است و البته هدف و نشانه‌ای برای گنج‌یابان! و همین‌جا به روح پرفتوح سازندگان دستگاه فلزیاب درود می‌فرستم و اطمینان دارم با سازندگان بمب اتم محشور خواهند شد! باورها معمولاً از تجارب شخصی افراد یا شنیده‌هایی از تجارب دیگران و همچنین تحلیل و نتیجه‌گیری از وقوع برخی پدیده‌ها شکل می‌گیرد و با تجارب و استنتاجات بعدی تقویت می‌شود و به حیات خود ادامه می‌دهد. جهان برای ما روستائیان پُر از عجایب اسرارآمیز است. گاه چیزهای غیرمرتبط با یکدیگر مرتبط می‌شوند. این رمزآلود و رازآلود بودن جهان، سبب نمی‌شود که هیچ چیز بدون تحلیل رها ‌شود. تحلیل‌ها طبعاً با مصالح دمِ دست انجام می‌شود... کاری که هر روز ما در فضای مجازی مشغول آن هستیم!

مروری بر داستانها از زاویه باور

در داستان اول (قشقابُل) پیرمردی به‌خاطر تخطی از قوانین مرتبط با یک باور (نذر) دچار پایانی تراژیک می‌شود و در داستان دوم (نسترنه) دختر دم‌بختی به خاطر پایداری و تلاش در راه یک باور، از زیر رنگین‌کمان می‌گذرد و پایانی خوش را رقم می‌زند. خواننده‌ی امروزی ممکن است با خواندن داستان سوم (دیو لِنگه و کوکَبه) خیلی ساده نتیجه بگیرد که معلم روستا، کوکبه را دزدیده است و جماعت ساده‌دل روستایی گمان می‌کنند که دیوِ لِنگه او را در هنگام رعدوبرق با خود برده است. اما خب حقیقت این است که کوکبه را دیو دزدیده و حالا به مرغ کوکو تبدیل شده است. سخت است می‌دانم اما باید کمی باور هم داشت!

به نظر می‌رسد داستان چهارم (گورچال) در خوانش اول نکته‌ی خاصی در بر ندارد... جز تلخی! اما به این فکر کنید که اسامی مکان‌ها بعد از وقوع اتفاقات گذاشته می‌شود یا این‌که نه، این اسامی مکان ها هستند که گاهی سرنوشت ما را رقم می‌زنند! خانواده‌ای که در این داستان روایت می‌شود ظاهراً اولین کسانی هستند که در "گورچال" خانه ساخته‌اند. اعتقاد به تقدیر و سرنوشت هم یکی از باورهای موثر در شکل و شیوه‌ی زندگی است.

داستان پنجم، اژدهاکشان، که ارتباطش با باورها و اسطوره‌ها به تلاش نیاز ندارد. اژدهایی که به دست یک اسطوره کشته می‌شود. کسانی که به او کمک نکرده‌اند سنگ شده‌اند (این تبدیل به سنگ شدن‌ها را تا حالا در چند جا دیده‌ام). امامزاده‌ی روستا و اسطوره‌ی اژدهاکُش ریشه‌ی مشترکی دارند و درواقع امامزاده از نوادگان اسطوره است. میلَک هم دو درخت تادانه دارد که معتقدند ریشه‌ی آنها به یکدیگر متصل است. اهالی باور دارند که شب‌های سیزده‌بدر نوری از امامزاده بیرون می‌آید و به نوری که از محل کشته شدن اژدها بیرون آمده می‌پیوندد و....

در داستان ششم (ملخ‌های میلَک) عذابی در راه است! علت عذاب معمولاً تخطی از یک باور است... معصیت... و راهی که برای جلوگیری و رفع عذاب بیان می‌شود جالب است که علاقمندان خواهند خواند اما نکته‌ای که قابل تامل است این است که راوی در مسیر ورود به روستا از دیگران در مورد هجوم ملخ‌ها چیزهایی می‌شنود اما خودش چیزی نمی‌بیند. این موضوع سه بار تصریح می‌شود اما همه مردم داخل روستا ایمان دارند که ملخ‌ها در حال نزدیک شدن هستند. باور دارند و همین برایشان کفایت می‌کند و به دنبال راه های رفع عذاب هستند...

در داستان هفتم (شول و شیون) موردی را می‌بینیم که گاه منافع، برخی آدم‌ها را به سمت تخطی از باورها سوق می‌دهد. کودکی با تیرکمان به سمت سارهای حیاط امامزاده سنگ می‌اندازد و دو زایری که آنجا هستند در باب اینکه نسل جدید به امام‌زاده بی‌حرمتی می‌کنند صحبت می‌کنند. چندی بعد همان شخص به‌خاطر اختلافات بر سر مالکیت زمین، طرف دعوا را از روستای خودشان تا میلَک تعقیب می‌کند و او را در محوطه امام‌زاده با تیر می‌زند... اینجا سلسله مراتب باورها به میان می‌آید!

داستان هشتم (سیا مرگ و میر) درخصوص مرگ زنی سالخورده است که پیش از مرگ به وقوع آن آگاه شده است. این البته اتفاقی است که چندان برای اهالی چنین جامعه‌ای خارق‌العاده نیست... بعضاً دیده می‌شود اما در جهت وهم‌آلودتر شدن فضا، خوانده شدن تلقین با صدای شوهر این زن که خودش سالها قبل از دنیا رفته است اضافه شده است.

داستان نهم (اوشانان) حکایت از ما بهتران و اجنه است که "اوشانان" خوانده می‌شوند. اوشانان در چند داستان دیگر هم حضور دارند و حالا که روستا خلوت‌تر شده است حضوری پررنگ‌تر دارند. آنها بر همه امور واقف هستند و انکار آنها طبعاً هم‌ردیف انکار مسلمات است و در آن بحثی نیست. این هم از آن باورهایی است که نقش قدرتمندی در شکل‌گیری جهان‌بینی و سبک زندگی مردمان این جامعه دارد.

در داستان دهم (تعارفی) یکی از اهالی خوابی عجیب می‌بیند و پس از بیداری در نیمه‌های شب، برخی نشانه‌هایی را که در خواب دیده است، می‌بیند...خواب یکی از عناصر مهم شکل‌دهنده‌، پرورش‌دهنده، تقویت‌کننده‌ی باورها است.

داستان یازدهم (کَل گاو) برای من دو نکته داشت: اول اینکه روستا و روستاییان برخلاف آنچه که بعضاً در ذهن ما باصطلاح شهری‌ها شکل گرفته مکان‌هایی عاری از خشونت و پر از سادگی و صلح و صفا و صمیمیت و عشق و امثالهم نیست! (قبلاً در این زمینه نوشته‌ام...کجا!؟) کلمه‌ی "باصطلاح" را هم از این رو آورده‌ام که اصولاً ما شهر به معنای واقعی شهر نداریم که کسی "شهری" تلقی بشود. نکته‌ی دوم مسئله‌ی شناخت است. عدم شناخت کافی نسبت به دیگران موجب می‌شود در رابطه با عقاید و زندگی آنها افسانه‌سرایی شود و برچسب زده شود. همین برچسب‌ها مانعی است برای رابطه و شناخت و تا ثریا دیوار کج می‌رود.

در داستان دوازدهم (آه دود) اسرافیل صدای پدرش را می‌شنود. پدری که سالها قبل به‌طرز مشکوکی از دنیا رفته است. پدر از او می‌خواهد که در روستا بماند. وقتی پسر متوجه می‌شود که پدر هم می‌تواند حرف‌های او را بشنود در مورد نحوه‌ی مرگش از او پرسش می‌کند. ما البته از جواب پدر باخبر نمی‌شویم اما نتیجه این دیالوگ را می‌بینیم. اینجا یکی از جاهایی است که مرا به یاد مارکز و رئالیسم جادویی انداخت. البته این موارد زیاد است.

داستان سیزدهم (الله‌بداشت سفیانی) یک نمونه‌ی خوب برای حل مسئله برمبنای نوع شناخت است. مریضی یا مشکل فرد موصوف در داستان (ضمن اینکه براساس مبانی اعتقادی نامگذاری شده است) و میزان شناخت علل آن، ربط موثقی با راه‌حل‌هایی است که ارائه می‌شود.

داستان چهاردهم (آب میلَک سنگین است) به ما نشان می‌دهد که چگونه باورهای ما در سبک زندگی ما تاثیر می‌گذارد. همه‌اش هول و ولا. همه‌اش سنگینی. همه‌اش ترس. همه‌اش زهره‌ترکی... این ترس و اضطراب ناشی از جهان‌بینی است. خرافات و اعتقادات، برای برخی دنیایی رمزآلود و ترسناک به وجود می‌آورد و طبعاً زمینه را برای سادگی و فریب‌خوردن آماده می‌سازد.

داستان پانزدهم (ظلمات) آکنده از صدای کلنگ است که به ریشه‌ی آبادی می‌خورد! گنج‌یابان و آن قضیه مرمت امامزاده! اقا نکنید این مرمت‌ها را!!!