مقاومت شکننده 3 - خاتم فیروزه بو اسحاقی!

هزارسال آنگونه گذشت تا رسیدیم به شکل گیری دولت صفوی که نقطه عطفی تاریخی بود به چند دلیل: اول این که بعد از مدت ها که سرزمین ایران, بخشی از اپراتوری های دیگر بود و یا تکه تکه و ملوک الطوایفی بود, یکپارچه شد و به نوعی ایران دوباره شکل گرفت. شاید به واسطه آن هزارسال (و البته سال های آتی که خواهیم دید) ناامنی و عدم آرامش, در روح و روان و خون و ژن و ناخودآگاه و صفحه گوشی ما ایرانی ها یک اپلیکیشنی قرار دارد که با کلیک روی آن و یا حتا بدون کلیک روی آن, ما حسرت یک حکومت مرکزی قوی و یا یک شاه همچین قلدر یا یک رئیس جمهور همچین مقتدر را می خوریم و ذهنمان یه جورایی قیلی ویلی می رود! دلیل دوم, مذهب دولت جدید بود که در کمتر از یک سده به اکثر نقاط ایران نیز تعمیم یافت و موجب پدید آمدن یک دولت شیعی بین همسایگان سنی مذهب گردید.

خلاصه ای از فصل دوم کتاب مقاومت شکننده در درنگ آمده است و نیازی به تکرار نیست, فقط در ادامه به برخی مواردی که بیشتر توجهم را جلب کرد اشاره می کنم. در فصل دوم, جان فوران به صورتبندی اجتماعی ایران در دهه سوم قرن هفدهم پرداخته است و در این راه تقریبن منابع موجود را خورده است!

  جابجایی های خشن قدرت و آرامش پریودی

شاه اسماعیل پانزده سال اول سلطنتش را مشغول تثبیت و گسترش قدرتش بود ولذا جنگ از پی جنگ, تا اینکه در چالدران شکست خورد و رفت توی لک...ده سالی از جنگ خبری نبود تا از دنیا رفت. پسرش طهماسب فقط 10 سالش بود لذا سران قزلباش درگیر جنگ قدرت شدند و 10 سالی توی سر همدیگر زدند و نتیجه این شد که ازبک ها از شمال شرقی و عثمانی ها از شمال غربی آمدند داخل...بالاخره طهماسب کنترل اوضاع رو به دست گرفت و مشغول موازنه قوا شد و خلاصه تا خارجی ها رو بیرون کرد بیست سال دیگر گذشت.این جنگ ها به یک پیمان صلح با عثمانی ختم شد و بدین ترتیب یک 20 سالی اینجاها جنگ نبود! طهماسب از دنیا رفت ولی مدعیان متعددی از خودش به جا گذاشت و یک دوره جنگ داخلی جدید شروع شد تا بالاخره بعد از ده دوازده سال نوه اش عباس به سلطنت رسید و اونم ده سال مشغول کوبیدن بر سر عناصر خودسر بود و بعد از آن یک ده سالی هم مشغول جنگ با خارجی ها بود تا بالاخره توانست وضعیت را به همان وضعیت پیمان صلح پدربزرگش برساند. اینجا اون نقطه عطفی که اشاره شد خودش را نشان داد: بعد از این حدود یک قرن در این سرزمین جنگی رخ نداد که تقریبن چنین دوره طولانی از آرامش نسبی را نه قبلش(هزارسال) و نه بعدش, این سرزمین تجربه نکرده بود. این آرامش یک فرصت تاریخی بود و می توانست خیلی چیزها را تغییر بدهد.

در فصل دوم چه گذشت؟

فوران مطابق مدل تحلیلی فصل اولش اقدام به تبیین صورتبندی اجتماعی ایران در زمان اوج قدرتش در دوران صفویه نمود. ماهیت دولت و ساختار اجتماعی اقتصادی ایران و ...که در اینجا (همان لینک درنگ) خلاصه اش آمده است و حالا نکاتی که به ذهنم رسید:

1-     طبق آمار اسکندربیک منشی در سال 1576 حدود 1500 مقام درباری که هریک بین 5 الی 50 ملازم داشته اند در دربار صفوی مشغول بوده اند که به عبارتی می شود دولتی با حجم بیست هزار نفر که حقوق آنها از طریق درآمد مالیات ارضی پرداخت می شده است.

2-     در سال 1576 همه مقام های لشگری و کشوری متعلق به قبایل ترک حامی صفویه (شامل این قبایل: استاجلو, شاملو, تکللو, روملو, ذوالقدر, افشار, قاجار) بوده است و در سالهای مورد بحث(یعنی 50 سال بعد) قبایل غیر قزلباش (لرها و کردها و...) و قفقازی ها نیز از این مقام ها سهمی داشتند.

3-     حاکمان ولایات, مادام العمر منصوب می شدند و حتا می توانستند منصبشان را به فرزندشان به ارث بگذارند, هرچند معمولن مغضوب می شدند و اموالشان مصادره می شد. احتمالن این موضوع سبب می شد که اولن دم را غنیمت بشمارند! و دومن تمام کوشش خود را صرف مغضوب نشدن بنمایند!!

4-     وظیفه حاکمان ولایات جمع آوری مالیات, اعزام نیرو در زمان جنگ, ارسال پول و جنس به مرکز, خرج منابع در محل(حقوق زیردستان و ابواب جمعی و ارتش محلی و...) بوده است.

5-     ارتش مرکزی از ارکان موفقیت شاه عباس بود که در حدود 70 الی 100 هزار نفر را شامل می شد. حتمن توجه دارید که با توجه به قدرتهای قبیله ای (اسامی قبایل حامی را که آوردم نگاه کنید...دو تا سلسله بعدن ازشون دراومد) این ارتش مرکزی چقدر در مهار قدرت قبایل و عشایر و حفظ ثبات حکومت اهمیت داشت.

6-     طبق برآوردهای فوران, درآمد حکومت ایران در اوایل قرن هفدهم با درآمد انگلستان برابری می کرده است. این نکته بسیار جالبی است. جالب تر این که 83% این درآمد از انواع مختلف مالیات بر زمین بوده است.

7-     دو سوم درآمد ایران صرف هزینه های ارتش(بند5) و بخش دیگری نیز صرف پررونق کردن دربار(بند 1) می شده است! خب طبیعتن وقتی رویای یک حکومت مقتدر رو در ذهنمون داشتیم درآمدهامون هم در اون سمت و سو خرج می شده است. جالب است بدانیم که در همان زمان انگلستان بخش اعظمی از درآمدهایش را صرف سرمایه گذاری بر روی ناوگان دریایی اش کرد و شد آن شد که چند دهه بعد درآمد ایران دیگر قابل مقایسه با انگلستان نبود...درآمدی که بیشتر از حقوق گمرکی و تجاری تامین می شد.

8-     بخش عشایری حدود 40% جمعیت ایران را تشکیل می داده است. سلسله مراتب خاص این نوع, که در پایین انبوه اعضای عادی و در بالا سران ایل و قبیله و ابواب جمعی شان که هزینه شان از مالیات هایی تامین می شد که از پایینی ها می گرفتند.

9-     بخش دهقانی هم حدود 45% جمعیت ایران را تشکیل می داده است. اینجا بحث زمین و مالکیت آن قابل توجه است.مالکیت زمین به 4 نوع تقسیم شده است: زمین های متعلق به شاه که درآمدش به خزانه شخصی شاه تعلق داشت، زمین های دولتی که درآمدش به خزانه دولت واریز و صرف پرداخت هزینه های دیوانی و ارتش می شد، زمین های وقفی که درآمدش به متولی می رسید و شامل مالیات نمی گردید، و در آخر زمین های خصوصی.

10- ملاکان بزرگ گاهی زمین های خود را وقف می کردند و خودشان یا یکی از نزدیکانشان را به عنوان متولی مشخص می کردند تا از این طریق هم مالیات ندهند و مهمتر از آن از گزند مصادره شدن در امان باشند. این کار را گاهی مردم عادی هم انجام می دادند مثلن همین روستای اجدادی ما، به دلیل احساس ناامنی چون اگر این کار را نمی کردند یهو به خودشون می آمدند و می دیدند که یک ارباب بالا سرشان سبز شده است! حفظ زمین همیشه دغدغه دهقانان خرده پا بوده است و هنوز هم رسوبات آن را می توان دید.

11- بخش شهری هم حدود 15% جمعیت را به خودش اختصاص می داد که تقریبن نصف آن در اصفهان ساکن بودند و شامل اصناف و پیشه وران و...می شدند.

12- بخش شهری هم حدود 15% جمعیت را به خودش اختصاص می داد که تقریبن نصف آن در اصفهان ساکن بودند و شامل اصناف و پیشه وران و...می شدند.

13- این طور که از نوشته های سفرنامه نویسان بر می آید قمارخانه و میخانه و شیره کش خانه و چند تا خانه دیگر! هم در پایتخت وجود داشته است. همینجوری.

14- با توجه به موارد بالا و اتکای شاه و دولت بر درآمد ناشی از زمین و نداشتن کسری بودجه، محرکی جهت تامین درآمدهای جدید (به عنوان مثال گسترش بازرگانی خارجی) وجود نداشت... بازرگانی خارجی که به نوعی موتور محرک اقتصاد امپراتوری های جدید و در حال گسترش در آن زمان بود. در قسمت بعدی به این مورد از یک زاویه دیگر نگاه می کنم. همچنین فصل دوم را به سرانجام می رسانیم!