کنستانسیا کارلوس فوئنتس

خواندن آثار فوئنتس آسان نیست. یعنی بعد از خواندن آئورا و پوست انداختن و حالا کنستانسیا به این نتیجه رسیده ام که خواندن آثار فوئنتس برای من آسان نیست...مثل شعر می ماند, نوشته ای در مرز واقعیت و خیال, و صحبت از این مرز در این موقعیت بخصوص کار لغوی است! چون اساسن در نوشته های فوئنتس بین واقعیت و خیال مرزی نیست و بین زندگی و مرگ نیز به همچنین. آن وقت برای من ِ میله که بیشتر به دنبال خط داستان و مفهوم و محتوا هستم, کمی گیج کننده است. تشنه در کنار نهر آب و با دو دست آب را به سمت دهان بالا آوردن و در نهایت چند قطره به زبان و دهان رسیدن. دست خنک می شود و گاه لب و دهان نیز...اما تشنگی به جای خود باقی است. حتمن همگی تا الان لذتی که از خواندن شعری که چندان مفهوم هم نبوده را چشیده اید. گاه یک بیت شعر حافظ یا یک قطعه شعر نو را بارها خوانده ایم و لذت برده ایم و بعد از سالها به یکباره پی به یکی از لایه های زیرین آن می بریم...آن لحظه بی گمان "فیل کیف" می شویم و البته این به معنای آن نیست که دفعات قبل لذت نبرده ایم و احساس مان کاذب بوده است...به نظر من که اینگونه است.

اما از مولفه های سلیقه شخصی خودم در مورد رمانِ خوب، یکی این است که شعر نباشد(شعر به جای خودش البته ارزشمند است). خوشبختانه هستند دوستان کتابخوان دیگری که این گونه فکر نمی کنند و لذا این رمان ها هم نوشته می شود و هم خوانده می شود و هم از آنها لذت برده می شود...از شما چه پنهان حتا خود من هم گاهی لذت می برم!

در ادامه مطلب سعی خواهم کرد تا برخی راه های ورود (از دید خودم) به لایه زیرین کتاب را بیاورم. بدیهی است من مدعی فهمیدن این داستان نیستم ولی ضمن احترام و تشکر از کسانی که در فضای مجازی به دست و پنجه نرم کردن با این کتاب اقدام نموده اند, وقتی نوشته های موجود را خواندم, دیدم که در این زمینه من تنها نیستم.

***

از کارلوس فوئنتس نویسنده فقید مکزیکی آنطور که من دیدم اثری در لیست 1001 کتاب حاضر نیست اما نویسنده ای صاحب سبک و پرآوازه بود. این سومین کتابی بود که از ایشان خواندم و دو کتاب دیگر هم در کتابخانه ام در انتظار خوانده شدن هستند. این کتاب داستان بلندی از یک مجموعه داستان است و آن را آقای عبدالله کوثری ترجمه و نشر ماهی در قطع جیبی روانه بازار نموده است.

مشخصات کتاب من: چاپ اول, سال1389, 132 صفحه, تیراژ 2500 نسخه, 2400 تومان

 

قبل از بیان کلیدهای ورود (به زعم خودم) به فضای داستان یکی دو نکته را برای خودم یاداوری می کنم؛ اول اینکه در مواجهه با این تیپ داستانها نباید چندان طمع و ادعای درک و فهم تمام آن را داشت و به قول حافظ:

در بزم دور یک دو قدح درکش و برو

یعنی طمع مدار وصال دوام را

و نکته بعدی شاه کلیدی است که خود فوئنتس در مورد رمان پوست انداختن ذکر کرده است و به نظرم این شاه کلید برای نوشته هایی که تاکنون از فوئنتس خوانده ام کاربرد دارد:

 تنها راه برای درک این رمان این است که داستانی [خیالی] بودن مطلق آن را بپذیرید. گفتم مطلق. این داستان محض است. اصلاً قصد آن ندارد که بازتاب واقعیت باشد.

محمود درویش و مسئولیت فردی ما

محمود درویش شاعر فقید فلسطینی بی گمان اولین مدخل ورود به این داستان است... حرف بی ربطی زدم...در واقع باید بگوییم که فوئنتس کل داستان را بر اساس شعری از درویش بنا نموده است که این شعر را هم قبل از شروع داستان آورده است:

مُهر کن مرا با چشمانت

ببر به هر کجا که هستی

حفظ کن مرا با چشمانت

مرا ببر مثل تکه ای بازمانده از کاخ اندوه

مرا ببر مثل عروسکی, مثل خشتی از خانه

تا کودکانمان بازگشت را به یاد آورند.

فکر کنم حرف دیگری نمانده است!!...نویسنده, راوی, دکتر ویتبی هال و من و شمای خواننده نمی توانیم از واقعیات جهان اطرافمان برکنار بمانیم و احساس گناه نکنیم. من و شما و دکتر و نویسنده بدهکار دیگران نیستیم اما اگر زنده ایم, نمی توانیم کسانی که در وضعیتِ تبعید و مرگ و فراموشی و ته کشیدگی زندگی هستند را ول کنیم...واقعن چه اشکالی دارد که کمی زندگی به آنها ببخشیم حتا اگر این را خاطره بنامیم!؟

ما را با خاطره ات حفظ کن, ما را با چشمانت مهر کن...و کمی بعدتر: نشانه ای باش تا بگویی, آنها از این جا جان به در بردند.

شخص اول داستان, دکتر ویتبی هال, به کنستانسیا زندگی می بخشد و کنستانسیا به موسیو پلوتنیکوف زندگی می بخشد و او نیز به جمیع نویسندگان و هنرمندانی که در شوروی خفه شدند (مثل میرهولد و یسنین و ماندلشتام و مایاکوفسکی و آخماتووا و ایزاک بابل  )و آنهایی که در راه فرار از اروپای در آستانه جنگ دوم به سمت آمریکا، نفله شدند (مثل والتر بنیامین) زندگی می بخشد... باشد که از این طریق, از آن احساس گناه موروثی خلاص شود (جایی در آن اوایل داستان اشاره ای دارد به تجارت برده و پنبه در جنوب آمریکا که اجداد دکتر به آن اشتغال داشتند و از زبان او بیان می شود که آیا ما تاوان گناهمان را داده ایم؟ و سوال اصلی: مسئولیت فردی من در قبال بیدادی که خودم مرتکب نشده ام تا کجا می تواند, یا باید, کشیده شود؟). به نظر می رسد صرف پذیرش مهاجران و حل نمودن آنها در جامعه کفایت ندارد که هیچ! بلکه مهمتر از آن, پذیرایی از خاطره آنهاست...همان چیزی که در شعر محمود درویش آمده است و آن بند آخر: تا کودکانمان بازگشت را به یاد آورند.

واقعیت و رویا و اسفندیار مشایی!

با توجه به قسمت بالا, قاعدتن تلاش در جهت این که ثابت کنیم کنستانسیا واقعن زنِ دکتر بود یا نبود, پلوتنیکوف همسایه دکتر بود یا نبود, اتفاقاتی که در داستان می افتد واقعن رخ داده بود یا فقط در ذهن دکتر به وقوع پیوسته است, به قول آقایان یک جریان انحرافی است! اما برای این که بدون دلیل انگ جریان انحرافی به کسی نزده باشم به پاراگراف دوم اشاره می کنم که این بار از پاراگراف اول مهمتر است!

راوی در پاراگراف دوم از گرمای هوا در ماه اوت می گوید (و این ماه اوت را در چندین فصل دیگر کتاب بازگو می کند) : انگار دم به ساعت با لرزه ای بیدار می شوی و فکر می کنی چشم هات را باز کرده ای, اما واقعیت این است که از رویایی به رویای دیگر رفته ای. از طرف دیگر واقعیتی به دنبال واقعیت دیگر می آید و آن را کژ و کوژ می کند, آن قدر که به صورت رویا درآید... دنیای فوئنتس اینگونه است؛ واقعیت و خیال در هم تنیده است. چندان تلاش نکنید تا آنها را از هم تمایز ببخشید.

جاودانگی!

مرگ و زندگی نیز به همین ترتیب؛ جایی از داستان وقتی شرط موسیو پلوتنیکوف برای چندمین بار تکرار می شود, دکتر چنین استدلال می کند که وقتی شما امروز روز مرگتان است و به سراغ من آمده اید و قرار است که من به نزد شما نیایم تا روز مرگم و حتا در مراسمات فوت شما که همین امشب و فرداست شرکت نکنم، پس، چندی بعد که روز مرگ من فرا می رسد, چگونه به دیدارتان بیایم؟ شما که زنده نیستید...مرده اید! پلوتنیکوف خیلی کوتاه جواب می دهد: زیاد مطمئن نباشید!!! لذا توصیه من به خودم این است که زیاد دربند مرده بودن یا زنده بودن افراد داستان نباشم...این فضا یک فضای فوئنتسی است. نمی توان کسی را به صرف نفس کشیدن زنده پنداشت و کسی را به واسطه نفس نکشیدن مرده انگاشت. آدم مرده به واسطه خاطره زندگی می کند.

صحنه به یاد ماندنی

توصیفی که از قول والتر بنیامین از نقاشی پل کِلِه به نام فرشته دوران جدید در ص115 بیان شده است را دوست داشتم...فرشته ای که پشت به آینده و رو به گذشته دارد و می خواهد بماند تا ویرانی های روی هم تلنبار شده را بسازد اما طوفانی از بهشت می اید و او را با خود به سمت آینده می برد و این طوفان پیشرفت نام دارد...این توصیف را که خواندم رفتم اصل نقاشی را دیدم که لینکش را گذاشته ام. حقیقتن کفم برید و این صحنه به یادماندنی شد. تفسیر والتر بنیامین را دوست داشتم.

نکات تستی متفرقه!

۱- خوشبختی و کامیابی درست مثل منطق کمیابند, اساسی ترین تجربه بشری شکست و نومیدی است.شاید بهتر بود به جای اساسی ترین می گفت پرتکرارترین یا تکراری ترین که البته با توجه به این که هر کدام از این شکست ها رنگ و بوی خودش را دارد (با عنایت به آنا کارنینا) این کلمه اساسی ترین چندان هم بی ربط نیست!

۲- زندگی زناشویی وقتی یک طرف وادار به توضیح می شود, لطمه می خورد. از من و فوئنتس گفتن بود!

۳- عشقی که سراسر اعتماد باشد, عشق حقیقی نیست, بیش تر شبیه بیمه نامه است یا بدتر از آن, گواهی حسن رفتار و این در نهایت به بی خیالی می انجامد. این را همه دوستانی که کتاب را خوانده اند اشاره کرده اند، گویا همگی یقین داشته اند که این تست در امتحان می آید!

۴- روس ها و اسپانیایی ها برای جلوگیری از تجاوز دیگران ریل های راه آهن شان را کمی گشادتر ساخته اند...ان فی ذلک لآیات لاولی الالباب.

۵- یک مدتی که می گذرد و آدم زندگی خودش ته می کشد، فقط به وساطت زندگی دیگران زندگی می کند.