صحرای تاتارها - دینو بوتزاتی

"جووانی دروگو" پس از به پایان رساندن روزهای ملال‌آور و سختی‌های دانشکده افسری به آن چیزی که سالها در انتظارش بوده است رسیده است. شروع داستان روزی است که او برای اولین بار لباس افسری می‌پوشد و  می‌بایست خودش را به قلعه محل خدمتش واقع در یک نقطه‌ی کوهستانی در شمال برساند. چیزی که از آن به عنوان آغاز زندگی واقعیش یاد می‌کند.

او به قلعه می‌رسد و آن را جایی فراموش‌شده و جدا از جهان و همه‌ی لذت‌هایش می‌یابد. افسرانِ قلعه از علایق معمولِ انسانها دست شسته‌اند و برایش این سوال مطرح می‌شود که در قبال این قطع علایق چه دستاوردی خواهند داشت. خدمت در آنجا را چنان بیهوده می‌یابد که قصد می‌کند بلافاصله بازگردد اما طی گفتگویی با افسران بالادستی قانع می‌شود فقط چهارماه در آنجا بماند و پس از آن از طریق بهانه‌های پزشکی خودش را به شهر منتقل کند. پس از این، نیرویی ناشناخته و اسرارآمیز علیه بازگشت او به شهر دست به کار می‌شود و...

داستان را می‌توان یک نوع نگاه به زندگی و جوابی به این سوالات عمومی دانست: چگونه زندگی آدمی به باد می‌رود!؟ چگونه خود را بدون اینکه متوجه شویم فریب می‌دهیم!؟ چگونه زمان سپری می‌شود و فرصت‌ها از دست می‌رود؟! چگونه به جایی می‌رسیم که حسرت زمان‌های از‌دست‌رفته را بخوریم؟ و...

*****

دینو بوتزاتی نویسنده‌ی فقید ایتالیایی (1906-1972) کار خود را با روزنامه‌نگاری شروع کرد و به پایان رساند. ایده‌ی کتاب صحرای تاتارها نیز به‌واسطه‌ی کار تکراری در دفتر روزنامه در انتظار نویسنده‌ای بزرگ و مشهور شدن، به ذهن او رسیده است. البته او برخلاف شخصیت اصلی صحرای تاتارها و برخلاف بی‌شمار نویسندگانی که به آن آرزوی مورد انتظارشان نمی‌رسند، نویسنده‌ای نامدار شد. این کتاب در لیست 1001 کتابی که پیش از مرگ می‌بایست خواند حضور دارد و براساس آن فیلمی با همین نام ساخته شده که بخشی از آن در ارگ بم فیلم‌برداری شده است.

عمده‌ی کارهای بوتزاتی به فارسی ترجمه شده است، این کتاب نیز سه بار به فارسی برگردانده شده است: سروش حبیبی  1349 ، مهشید بهروزی 1365 ، محسن ابراهیم 1379 که من ترجمه آخری را خواندم که ترجمه ای شاعرانه و خوب بود.

..................

پ ن 1: مشخصات کتاب من؛ نشر مرکز، ترجمه مرحوم محسن ابراهیم، چاپ دوم 1387، 264 صفحه

پ ن 2: نمره داستان از نگاه من 4.7 از 5 است. (در سایت گودریدز 4.1 و در آمازون 4.8)

 

صحرای شمالِ من

وقتی کتاب را می‌خواندم حال و احوال خاصی داشتم! ابتدا مثل همیشه... کتابی و داستانی و پیگیری خط داستان و بعد کم‌کم درگیر شدن در این موضوع که انگار دارم حکایت خودم را در قالب افسری جوان در ایتالیای نیمه‌ی اول قرن بیستم می‌خوانم! گذران روزهای تمام‌ناشدنی مدرسه و سختی‌های ورود به دانشگاه و امتحانات و گرفتن مدرک و انجام خدمت سربازی و بعد شروع زندگی واقعی!

فارغ از اضطرابِ وارد شدن به محلِ کار (بماند که حالا نسلِ بعد از ما می‌گویند همین هم کمیاب است) یادم هست وقتی کارم را اینجا شروع کردم با یکی از دوستانم همزمان در دو اداره متفاوت شروع به کار کردیم... با پیش‌زمینه خاصی که نسبت به اینجا داشتیم و درس‌هایی که خوانده بودیم، برای خودمان درخصوص کارهای بزرگی که می‌کنیم رویابافی می‌کردیم. یک ماه نگذشته بود که دوستم به من گفت: حسین تو می‌خوای اینجا بمونی؟ پرسیدم چطور مگه و او جواب داد: آخه اینجا اصلاً کار مهندسی ندارند! راست می‌گفت... اداره‌شون اصلاً کار غیرمهندسی هم نداشت چه برسد به مهندسی! او حسرت کار مرا داشت و می‌گفت حداقل تو کار داری و دیرتر فسیل می‌شوی! آن دوستِ من، مورد پسند بالادستی‌هاش قرار نگرفت و خیلی زود رفت. یکی‌دوسال بعد به تیزبینی او پی بردم. انتظار یک کار مهندسی بزرگ! انتظار یک احساس رضایت!! اما از انتهای صحرای شمال هیچ اثری از تاتارها نبود و من با طی کردن روزهای تکراری، بیهوده به افق خیره می‌شدم!

البته دو سه سال بعد آن دوستم را در خیابان دیدم. از هر دری حرف زدیم. چندین بار محل کارش را عوض کرده بود و نهایتاً دست از جستجو کشیده بود. حسرت همان کار اول را داشت. راستش در آن زمان من هم حسرت کار اول او را داشتم! اگر سرنوشت محتوم ما فسیل شدن است لااقل جایی فسیل شویم که با بیگاری همراه نباشد! حالا که پانزده سال از آن زمان گذشته است آن آرزوهای اولیه در حال احتضار است (اگر نگوییم کفن و دفن شده است) ولی انتظارهای جدیدی جایگزین شده است و هرطور شده در تلاشیم که آن را غنی‌سازی کنیم!

هنوز گاهی با دوربین به انتهای صحرای شمال خیره می‌شوم. امیدوارم وقتی تاتارهایِ من از راه می‌رسند بتوانم حداقل روی صندلی بنشینم!!

برداشت‌ها و برش‌هایی از داستان

1-           پاراگراف اول همانند اکثر رمان‌های برجسته اهمیت ویژه‌ای دارد. راوی سوم‌شخص دانا ما را می‌برد به نقطه‌ای که از آنجا شخصیت اصلی داستان می‌خواهد "زندگی واقعی‌اش" را آغاز کند. بعدها که کم‌کم متوجه می‌شویم همه‌ی آن انتظارات و خیال‌پردازی‌های افتخارآلود بیهوده است اگر برگردیم به ابتدای داستان می‌بینیم که جووانی همین روند را پیش از رسیدن به شروع داستان طی نموده است.

2-           مکان قلعه قابل توجه است. لب مرز است...کوهستانی که بر یک صحرا مشرف است و دشمنان فرضی که به تاتارها موسوم هستند آن‌طرف صحرا... در کل قلعه بی‌اهمیتی است! جووانی وقتی برای اولین بار می‌خواهد به آنجا برود؛ همان نزدیکی‌ها از یک گاریچی سراغ قلعه را می‌گیرد اما آن مرد اصلاً از وجود چنین قلعه‌ای خبر ندارد.

3-           نظامیان حاضر در قلعه، البته برای معنا دادن به حضورشان از خیلی پیش از این افسانه‌هایی درخصوص حمله قریب‌الوقوع تاتارها ساخته‌اند و البته کسی نمی‌داند اولین بار چه‌کسی و چه‌زمانی این داستان را ساخته است. مهم این است که آنها با این "انتظار" به زندگی خود معنایی هرچند دروغین داده‌اند. به همین خاطر است که صدها نفر به نگهبانیِ گذرگاهی مشغولند که کسی از آنجا عبور نمی‌کند!

4-           جووانی در بدو ورود احساس می‌کند توطئه ای برای ممانعت از بازگشت او به شهر در جریان است. اما راوی بیان می‌کند که ماندن یا نماندن او برای افسرانِ دیگر تفاوتی ندارد و چه‌بسا آن نیروی ناشناخته برای نگه داشتن او در قلعه از "خودِ روح او برمی‌آمد" بدون آنکه خودش متوجه این موضوع باشد.

5-           علاوه بر میل خودش برای بازگشت، افراد مختلفی به او چندین بار گوشزد می‌کنند که تا جوان است خودش را از آنجا خلاص کند و حتا نمونه هایی را برای او برمی‌شمرند که آنقدر در قلعه مانده‌اند تا نفله شده‌اند! مثلاً "ترونک" درجه‌داری خشک و مقرراتی است که 22 سال است در قلعه خدمت می‌کند، کسی که حتا برای مرخصی نیز از آنجا خارج نمی‌شود! این شخص هیچ‌کدام از مظاهر زندگی (صدای دختران، باغ‌ها و رودها و...) را به یاد نمی‌آورد.

6-           جووانی همه‌ی این موارد را می‌بیند و می‌شنود اما اشکال اینجاست که او خودش را ناظری ابتلاناپذیر می‌داند! و مطمئن است که به‌زودی خودش را از آنجا خلاص می‌کند.

7-           پیچ مهم داستان زمانی است که پس از چهارماه شرایط برای گرفتن مدرکی پزشکی جهت بازگشت او به شهر آماده است، اما او در آخرین لحظه تصمیم می‌گیرد بماند. خیلی جالب است... از این جهت که خود من بارها چنین وضعیتی را تجربه کرده‌ام. راوی دلایل این تصمیم را حلاجی می‌کند؛ از اندیشه‌ی قهرمانانه و جبرِ اشتیاق و خودبینی نظامی گرفته تا غرور و کنجکاوی و بالاخص عادت! در پسِ همه‌ی اینها این اندیشه که هرگاه اراده کند می‌تواند تصمیم به رفتن بگیرد!

8-           پیچ بند 7 درحدود صفحه 78 الی 83 قرار گرفته است (ثلث اول کتاب). چند صفحه بعد در ص87 می‌خوانیم: بی‌آنکه اتفاق تازه‌ای افتاده باشد بیست و دوماه گذشته بود و او مدام انتظار می‌کشید!

9-           جووانی گاه در شب های نگهبانی و به خصوص هنگام غروب آفتاب دچار نوعی شور شاعرانه می‌شد و در تخیلاتش داستانهایی قهرمانانه می‌ساخت که در آنها قلعه به محاصره دشمن درآمده و او با شهامت می‌جنگد و تیر می‌خورد و پادشاه بالای سرش می‌آید و به او آفرین می‌گوید. چه‌کسی می تواند بر این داستان‌پردازی‌های جووانی خرده بگیرد!؟ اغلب ما چنین شرایطی را تجربه کرده‌ایم!

10-        وقتی جووانی بعد از چهارسال به مرخصی می‌رود، در شهر، همه‌چیز بیگانه است. دوستان قدیم درگیر کار و زندگیِ خود شده‌اند. عشق قدیم رنگ باخته بود! (البته این برای ما در این زمان بدیهی است! شصت هفتاد سال پیش کیفیت عشق‌ها به‌گونه‌ای بود که بعد از چهارسال بی‌خبری و دوری باز هم رنگ نمی‌باخت! الان همه اجناس بازار چینی هستند، آن هم از نوع درجه سه!) خلاصه این‌که هرآنچه که زندگی گذشته‌ی او را قوت می‌بخشید از او دور شده بود.

11-        آدمی چه‌جور موجودی است!؟ با همه‌ی این شرایطی که گفتیم باز هم فکر می‌کند هنوز فرصت بی‌کرانی در اختیار دارد. تغییر چندانی در خودش احساس نمی‌کند. تعبیر شاعرانه‌ی جالبی دارد: زمان آنچنان به سرعت گریخته که روح نتوانسته است پیر شود (ص225). جووانی پس از گذشت بیست سال هنوز بر این توهم که چیزهای مهم، تازه شروع خواهند شد پای می‌فشرد.

12-        این هم یک حکم دیگر: آدم‌ها هرچه‌قدر هم بتوانند همدیگر را دوست داشته باشند، همیشه تنها می‌مانند... (ص220) البته جووانی واقعاً تنها بود و به‌قولی جز خودش کسی او را دوست نمی‌داشت، به‌زعم من کسی هم از او متنفر نبود. اما به‌نظرم با عنایت به سرنوشت چنین کاراکتری نمی‌توان چنین حکمی صادر نمود؛ مقوله تنهایی و مقوله دوست‌داشتن از دیدِ "معادلات دیفرانسیل" مستقل از یکدیگرند. تنهاییِ مفروض در گزاره بالا محتوم است چه با دوست داشتن چه بدونِ آن.

13-        وقایع پایانی داستان واقعاً تراژیک است. سی‌سال انتظار و بیش از سی‌سال انتظار... بسیار بی‌رحمانه بود! و البته تاثیرگذار و عجیب... هرچند قرار بود در ادامه‌ی مطلب دل و روده داستان را بریزم بیرون اما این یکی را با منقاش هم نمی‌توانید از زیر زبانم بیرون بکشید!

14-        یکی از صحنه‌های ماندگار در ذهن من به عنوان خواننده، صحنه‌ایست که جووانی در جلوی مسافرخانه نوزادی را می‌بیند (ص257)؛ عبارتی که از ذهن او می‌گذرد چنین است: روحِ کوچک، آسوده‌خاطر، بی‌هیچ آرزو یا افسوسی...

15-        فرازهای پایانی را اینجا می‌نویسم تا گاهی با مرور آن لذت ببرم: قوی باش دروگو. این آخرین برگِ توست. سربازانه به پیشواز مرگ برو، تا زندگیِ اشتباه تو، حداقل پایان خوبی داشته باشد. انتقامت را بالاخره از سرنوشت بگیر. هیچ‌کس برایت سرود آفرین نخواهد خواند. هیچ‌کس تو را قهرمان یا چیزی از این‌قبیل نخواهد نامید. و درست به همین خاطر ارزش دارد. با گامی استوار ]...[ حتی بخند اگر می‌توانی ]...[ انگار که تک و تنها به مصاف یک ارتش برود. و فوراً ترس‌های کهن فروریخت. کابوس‌ها تحلیل رفت. مرگ، با تغییر به چیزی ساده و همگونِ طبیعت، چهره‌ی مشمئزکننده‌ی خود را از دست داد... (ص262).