باغ سیمانی - یان مک ایوان

راوی پسر نوجوان و تازه‌بالغی به نام جک است که همراه با پدر و مادر، خواهر بزرگترش جولی، خواهر و برادر کوچکترش سو و تام، زندگی می‌کند. خانه‌ی آنها که بزرگ و قدیمی و به شکل یک قلعه است، در خیابانی که اکثر خانه‌هایش داخل طرح افتاده‌اند و تخریب شده‌اند قرار دارد و البته طرح هم خوابیده و خیابان تقریباً متروکه است. آنها هیچ فک‌و‌فامیل و دوست و آشنایی هم ندارند که رفت‌وآمدی داشته باشند؛ انگار که در یک جزیره باشند. او روایت خودش را با این جمله آغاز می‌کند: پدرم رو نکشتم، اما بعضی وقت‌ها احساس می‌کردم یک‌جورهایی باعث مرگش شده بودم. ولی به دلیل همزمانی‌اش با تغییر جسمی عظیمی که در من رخ می‌داد و اتفاقات پس از آن، مرگش بی‌اهمیت به نظر می‌رسید... این شروعِ خاص، ما را به مباحث فرویدی در زمینه عقده‌ی اودیپ و دوران بلوغ جنسی رهنمون می‌سازد. راوی سپس به وقایع منتهی به مرگ پدرش می‌پردازد تا صرفاً نشان دهد که چگونه وارث حجم زیادی سیمان شدند. علاقه‌ای که پدر برای سیمان‌کاری در باغچه‌ی خانه دارد و سیمان فراوانی که می‌خرد و نقش مهمی که این سیمان در ادامه ایفا می‌کند..، در ادامه مطلب نکات بیشتری در مورد داستان خواهم نوشت.

با توجه به اینکه راوی نوجوان است، داستان رنگ و روی ساده‌ای دارد. ساده و روان پیش می‌رود و به انتها می‌رسد. من اما با توجه به این‌که کتاب در "لیست 1001 کتابی که قبل از مرگ می‌بایست خواند" حضور دارد مدام در انتظار نقطه اوج و یا بهتر بگویم نقطه‌ای که من را به شگفت‌زدگی دچار کند بودم. یک‌جور تکان‌دهنده بودن که اتفاقاً همین صفت را در مورد کتاب و نویسنده‌اش ؛ زمانی که قصد خرید آن را داشتم، شنیده بودم. طبعاً بخش‌هایی از داستان قابلیت فرود آوردن چکش بر ذهن خواننده را داشت اما نه در آن حدی که من انتظارش را داشتم... البته ممارست و جستجو به من ثابت کرد انتظارم بی‌جا نبوده است! در ادامه مطلب ابتدا به همین موضوع خواهم پرداخت : چگونه یک رمان تکان‌دهنده به رمانی خنثی تبدیل می‌شود!؟

*****

یان مک ایوان، یکی از نویسندگان مطرح و جنجالی انگلیسی است که حواشی کارهایش بعضاً به سرزمین کتاب‌نخوان ما هم کشیده شده است. همین سه سال قبل بود که ترجمه و چاپ یکی از کتابهایش به نام تاوان به جایی رسید که همه نسخ آن از کتابفروشی‌ها جمع‌آوری شد. از یکی دو کاری که از این نویسنده دیده‌ام برمی‌آید که در پس‌زمینه‌ی آثارش به موضوع تاثیر و تاثرات بلوغ جنسی (به عنوان یک تغییر عظیم) بر روان و رفتار شخصیت‌های نوجوان آثارش می‌پردازد.

از ایوان در ویرایش اولیه لیست 1001 کتاب، هشت اثر حضور داشت که همین موضوع اهمیت این نویسنده را نشان می‌دهد. هرچند در سال 2010 به سه اثر و در سال 2012 به دو اثر کاهش یافت : تاوان(2001)، باغ سیمانی (1978 اولین اثر نویسنده). به قول معروف: چیزی از ارزش‌های این نویسنده کاسته نخواهد شد!!

لازم به ذکر است ادامه مطلب خطر لوث شدن دارد. دوستان عزیز حتماً تاکنون متوجه شده‌اند که تا حد امکان نسبت به لو نرفتن و کاهش جذابیت داستان حساسیت دارم (حتا در ادامه مطلب)، لیکن این یک مورد خاص است و چاره‌ای نبود.

.............................

پ ن 1: مشخصات کتاب من؛ ترجمه وحید روزبهانی، نشر آموت، چاپ اول بهار 1392، تیراژ 1100 نسخه، 160صفحه

پ ن 2: نمره رمان از نگاه من 4.1 است (در سایت گودریدز و آمازون هر دو 3.6 از 5). البته یک نکته در این مورد قابل ذکر است که نمره‌ی خوانش اول من به متنِ حاضر 3.5 بود. پس از کشف مواردی که در ادامه‌ی مطلب آورده‌ام و خوانش مجدد این افزایش رخ داد.

 

چگونه یک رمان تکان‌دهنده به رمانی اصولگرا تبدیل شد!؟

حالا که در ادامه مطلب هستیم کمی راحت‌تر با هم حرف می‌زنیم!

پدر در حین سیمان‌کاری در باغ از دنیا می‌رود. راوی شرح می‌دهد که پدرش قبلاً سکته کرده بود و نباید کارهای سنگین می‌کرد اما پدر نمی‌خواست بی‌خیال رویاهایی که درباره باغش داشت، بشود. راوی در حال کمک کردن به پدرش است اما وسط کار می‌گذارد می‌رود! کجا!؟ در متن نوشته شده است توالت... وقتی بازمی‌گردد، پدر مرده است و آن احساس گناهی که اول روایت می‌بینیم به او دست می‌دهد. اینجا باید شک کرد! توالت رفتن آیا موجب احساس گناه می‌شود؟ راوی وقتی با جنازه پدر روبرو می‌شود برای چند ثانیه خیره به او نگاه می‌کند. او این خیره نگاه کردن را شبیه خیره نگاه کردن به مچش در چند ثانیه قبل می‌داند. درواقع راوی در زمان مرگ پدرش مشغول کاری بوده است که موجب می‌شود یک پسر نوجوان به مچ دستش خیره شود!

ایوان در این داستان به مقوله بیداری جنسی و تاثیر آن در روح و روان کودکان می‌پردازد، موضوعی که طبعاً روی لبه تیغ است بخصوص که از نگاه او ظاهراً کودکان آن معصومیت تقدیس‌شده‌ای را که عرف در همه‌جا مورد تایید و تاکید قرار می‌دهد، ندارند.

در همان فصل کوتاه اول، راوی وقتی از خصوصیات پدرش می‌گوید همه‌ی آنها به نوعی منفی است (مردی نحیف، زودرنج و پر از عقده‌های روانی). او البته پدر مستبدی بوده است و استعداد غریبی در ضدحال زدن به فرزندانش، داشته است. همین قضیه خرید سیمان و عدم توجهش به نیازهای آنی اقتصادی خانواده (خرید لباس برای تام و مدرسه رفتن) نشان از خودخواهی و تلاش او برای حفظ اتوریته "پدر" است. سیمان و باغ سیمانی هم به‌نوعی می‌تواند نمادی از همین صلبیت و سختی باشد (و زیبایی طرح روی جلدی که اینجا آورده‌ام در این است که جابجا گیاهانی سربرآورده‌اند و سیمان ترک خورده است). هرچه که هست اولین واکنش ناخودآگاه راوی پس از انتقال جسد پدر، پاک کردن رد آثار بدن پدر بر روی سیمان‌هاست... وقتی هم در فصول بعدی به‌صورت اتفاقی پتکی را پیدا می‌کند و به‌دنبال جایی است که آن را امتحان کند، به سراغ سکویی سیمانی که توسط پدرش ساخته شده است می‌رود و بر آن می‌کوبد...

خیلی زود در ادامه داستان مادر هم از دنیا می‌رود. مرگ مادر و واکنش بچه‌ها شاید آن ضربه‌ای باشد که خواننده را به‌راه بیاورد! مادر می‌میرد و بچه‌ها از ترس اینکه سرنوشت‌شان به یتیم‌خانه و جدایی و تنهایی منتهی نشود، مرگ او را پنهان می‌کنند. البته کسی با آنها ارتباط ندارد که بخواهند در این زمینه نقش بازی کنند. بچه‌ها شاید با "مرگ" به عنوان یک مقوله جدی و واقعی روبرو نمی‌شوند و درواقع آنها چیز زیادی در مورد مرگ نمی‌دانند(ص65) و این موضوع به ناخودآگاهشان پس‌زده می‌شود تا آرامش‌شان حفظ شود. در مورد راوی مشخصاً کابوس‌هایی که می‌بیند حاکی از طی شدن چنین فرایندی است. آنها به بالا و پایین شدن ملحفه‌ای که روی بدن مادر کشیده‌اند می‌خندند و یا به آروغی که راوی می‌زند! در چنان فضایی می‌توانند بخندند... و البته گریه هم می‌کنند... منتها بیشتر گریه‌ای برای وضعیت مبهم خودشان.

رمان حاوی دو بخش است. بخش اول مواجهه با مرگ است و بخش دوم مواجهه با زندگی. بخش اول با به سیمان سپردن مادر ختم می‌شود و در بخش دوم، در تلاش برای ادامه زندگی، نقش‌های بچه‌ها متناسب با شرایط جدید تغییر می‌کند. خواهر بزرگ‌تر بدون رقابت آنچنانی و با توجه به زمینه‌های ذهنی در نزد راوی (جولی خیلی ناگهانی از ما فاصله گرفته بود-ص38) و دیگر بچه‌ها، نقش مادر را به‌عهده می‌گیرد. اما رقابت اصلی بین راوی و دوست‌پسرِ جولی (دِرِک) بر سر جایگاه پدر شکل می‌گیرد. فارغ از فراز و فرودهای این رقابت، نقطه‌ی اوج داستان بخش انتهایی آن است. در متنی که ما می‌خوانیم تقریباً اوجی وجود ندارد! "دِرِک" وارد اتاق خواب جولی می‌شود و خواهر و برادر را در کنار هم درحال گفتگو می‌بیند و عصبانی می‌شود و بعد از گفتگویی کوتاه می‌رود. ساعتی بعد، بازی بچه‌ها به‌صورتی منطقی پایان می‌یابد...

بار اولی که داستان را خواندم واقعاً تعجب کردم. داستان با کمی بی‌انصافی می‌توانست انشایی خوب باشد برای موضوع "بعد از مرگ پدر و مادرتان، تابستان را چگونه گذراندید؟" پس آن همه سروصدا برای چه بوده؟ خوشبختانه الان گوگل هست و ویکی‌پدیای انگلیسی هم خیلی ساده و کوتاه پلات داستان را نوشته است. نقطه‌ی اوج مفقوده‌ی داستان در آنجا بیان شده است: دِرِک، خواهر و برادر را در وضعیتی می‌بیند که کاملاً قافیه آن رقابتی را که گفتم باخته است (مثلاً فرض کنید در مقدمات یک رابطه جنسی). جولی به هیچ‌کدام از دوست پسرهایش اجازه نزدیک شدن به خود را نمی‌داده است و حالا دِرِک او را برهنه در آغوش برادرش می‌بیند... آنها پس از خروج دِرِک از اتاق بنا به متن فوق‌الذکر س.ک.س را آغاز می‌کنند و به نظرم کاملاً در نقش جدید فرو می‌روند.

طبعاً این قضیه برای بسیاری از خوانندگان آزاردهنده است کما اینکه در آرای آنها در گودریدز و آمازون نمایان است... بله، باید حق داد که این رمانِ قدرتمند، در زمینه عرف‌های موجود اجتماعی، بسیار تکان‌دهنده است. اما متنی که خواننده فارسی‌زبان می‌خواند علی‌رغم ترجمه خوب و روانش، آنی نیست که هست... زهرش کشیده شده است!

شیر بی یال و دم و اشکم که دید

این چنین شیری "ایوان" کِی آفرید

برداشت‌ها و برش‌ها

1-           پدر در نگاه راوی موجودی خودخواه و احمق است. رفتار او در مسخره‌کردن بچه‌ها و کرم ریختن‌هایش، چندش‌آور است. او مستبدی است که می‌خواست دور دنیای خاص خودش دیواری بلند بسازد، منتها مستبدی خشن نیست، مستبدی ترحم‌برانگیز است: اون‌قدر به عاقلانه بودن ایده‌های خودش اطمینان داشت که همه بیشتر از روی شرم و خجالت تا ترس حرفی علیه ایده‌هاش نمی زدن (ص20).

2-           واکنش در برابر چنین پدری برای بچه‌هایی در سن بلوغ دور از ذهن نیست. راوی و جولی در مورد پدر جوک می‌سازند و از اینکه در کارهای او خلل ایجاد کنند احساس غرور و خوشحالی می‌کنند. هرچند در همه این موارد احساس گناه و عذاب وجدان وجود خواهد داشت. احساس گناه، چنان احساس قدرتمندی است که می‌تواند روی سایر افکار و احساسات ما تأثیری فلج‌کننده داشته باشد و مانع از آن شود که رفتار یا عمل مثبتی، صورت خارجی پیدا کند. آن حالتی که راوی در هنگام دیدن احتضار پدرش دارد چنین منشائی دارد: او بر اثر احساس گناه انگار دست و پایش بسته شده است.

3-           این احساس گناه گاهی در مورد بازی‌هایی که کودکان انجام می‌دهند نیز وجود دارد. در ص14 روایت می‌شود که جک و جولی و سو در اتاق بازی می‌کنند (احتمالاً نوعی دکتربازی) و صندلی را پشت در گذاشته‌اند که کسی نتواند در را باز کند! چند وقت بعد راوی عنوان می‌کند که سو دیگر رغبتی برای این بازی ندارد چرا که احتمالاً در مدرسه چیزهایی یاد گرفته است (ص35). بعدها وقتی در مورد همین بازی با سو صحبت می‌کند او با دزدیدن نگاهش در مورد بازی اظهار بی‌اطلاعی می‌کند (ص111).

4-           برداشت‌ها و قضاوت‌های کودکان گاه می‌تواند بسیار مخرب و غیرمنصفانه باشد که این موضوع البته در "تاوان" بهتر نمود پیدا کرده است و به نوعی می‌خواهد بگوید این مَثَل "حرف راست را از بچه بشنو" یاوه‌ است. در اینجا نیز چنین مایه‌هایی یافت می‌شود. بیشتر وقت‌ها، مثل توطئه‌گرها، درباره‌ی خانواده‌مون و بقیه‌ی آدمایی که می‌شناختیم صحبت می‌کردیم، رفتار و ظاهرشون رو به دقت زیر ذره‌بین می‌بردیم. گاهی از زیر این ذره‌بین تصاویر ترسناک یا کاریکاتورگونه‌ای بیرون می‌آید: داشتم به سو می‌گفتم که پدر و مادرمون خیلی مخفیانه از هم متنفر بودن و وقتی پدر مرد، مادر راحت شد.(ص39) یا مثلاً قضاوت سو در مورد رابطه راوی و مادر (ص112).

5-           راوی اولین باری که صندوق را در زیرزمین می‌بیند آن را به سیاهچالی عمیق تشبیه می‌کند که انتهای آن قابل دیدن نیست (ص15). در یکی از خواب‌هایش دنبال کسی راه افتاده است که صورتش مشخص نیست و در دستانش جعبه‌ای است که از راوی می‌خواهد داخلش را نگاه کند اما راوی نمی‌تواند داخل جعبه را ببیند و فقط احساس می‌کند که داخل جعبه موجودی کوچک برخلاف میل خودش زندانی است و البته بوی وحشتناکی هم دارد (ص32). او بعدتر در کابوس‌هایش صندوقی بزرگ و چوبی را در هال خانه می‌بیند که دیگر مثل قبل محکم و استوار نیست اما کماکان داخل آن‌را نمی‌تواند ببیند (ص110). به نظرم این صندوق اشاره‌ای به ناخودآگاه دارد. ناخودآگاه به عنوان مخزن احساسات، افکار، تمایلات و خاطراتی است که خارج از آگاهی هشیار ما قرار دارند. بیشتر محتویات ذهن ناهشیار ما غیرقابل پذیرش و ناخوشایند هستند، مثل احساس درد، اضطراب یا تعارض. به عقیده فروید، ذهن ناهشیار براثر گذاریش بر روی رفتار ما ادامه می‌دهد، هر چند ما از این تاثیرات نهفته و ناآشکار، آگاهی نداریم. البته علمای تعبیر خواب!!! نظر متفاوتی دارند. ایشان می‌فرمایند: دیدن صندوق در خواب، دلیل جاه بود و بعضی گویند زن باشد. اگر بیند که صندوقی نو داشت، دلیل است که به قدر آن جاه یابد. جابرمغربی گوید: اگر بیند که صندوقی نو و پاکیزه داشت، دلیل که زنی خوبروی و پارسا بخواهد. اگر صندوق را کهنه بیند، تاویل به خلاف این باشد. حضرت امام جعفر صادق فرماید: دیدن صندوق به خواب بر سه وجه است. اول: عزو جاه. دوم: بلندی. سوم: زن.

6-           راوی همه خرت‌وپرت‌های اتاقش را جمع می‌کند و می‌چپاند توی کمد اتاقش(ص149)...ظروف نشسته، لباس‌های کثیف و ... آدم را به یاد صندوق ذهنی ناخودآگاه می‌افتد و فرایندی که برای کاهش اضطراب، مسائل و مشکلات را به سمت ناخودآگاه رانده می‌شود... این یک مکانیزم دفاعی است.

7-           خوابهای راوی با دقت سازماندهی شده‌اند. غیر از قضیه صندوق، می‌بینیم که کاراکتر مادر در ذهن راوی هنوز نقش کنترل‌کننده را بازی می‌کند (اگه بابات زنده بود چی می‌گفت؟ ص110). خواب رویاگونه ص150 که راویِ خردسال و پدر و مادرش در ساحل دریا هستند جالب توجه است. او فرفره‌ای در دست دارد و هرچه می‌دود به مادرش نمی رسد. فرفره از دستش می‌افتد و مادر برمی‌گردد و او را در آغوش می‌گیرد و او احساس آرامش می‌کند درحالیکه فرفره را بچه‌ی دیگری برداشته است. برای بدست‌اوردن چیزی معمولاً چیز دیگری از دست می‌رود...مثلاً آزادی و آرامش. به همین خاطر است که وقتی تخت بچگی‌اش را با آن دیواره‌های محافظ می‌بیند، به یاد تحت مراقبت و نظارت بودن در ایام کودکی می‌افتد و می‌گوید: یه‌جور حس خوشایند و پنهانی زندانی بودن بهم دست داد (ص154).

8-           ابتدای بخش دوم خاطرات روزی را یادآوری می‌کند که پدر و مادر برای شرکت در تشییع‌جنازه یکی از بستگان دور از خانه خارج می‌شوند و بچه‌ها را تنها می‌گذارند. تنها با کلی سفارش و انذار و ... اما بچه‌ها که احساس آزادی و احساس خروج از نظارت و کنترل را دارند تمام روز را بازی می‌کنند و حتا خوردن ناهار را فراموش می‌کنند، تام را که خودش را خراب کرده است علیرغم تاکیدات مادر، نمی‌شورند و داخل اتاقش محبوس می‌کنند! وقتی مادر مرد در کنار همه غم و غصه‌هام یه حس ماجراجویی و آزادی بهم دست داد که از داشتنش حتی پیش خودم شرمنده بودم و از خاطره‌ی همون بازی پنج‌سال پیش سرچشمه می‌گرفت. اما حالا دیگه هیچ شور و هیجانی در کار نبود. (ص81)

9-           گرچه به عمل خودارضایی در داستان (متنی که ما می‌خوانیم) مستقیماً اشاره‌ای نشده اما غیرمستقیم آثارش هست. از مجله ای که راوی پشت سرش مخفی می‌کند تا نصایحی که مادرش در ص34 به او می‌کند (اصلاح این نصایح در متن به‌گونه‌ای انجام شده است که لحن عذرخواهانه مادر در انتها کاملاً بی‌معناست! چیزی نگفت آخه!!) گفتگوی جولی و راوی در اواخر داستان (با گوشه چشمی به موضوع نظارت و کنترل) در همین رابطه چنین است: چت شده! خیلی ضعیف شدی، چی‌کار می‌کنی با خودت! دستش رو گذاشت رو چشمم و هردوتامون زدیم زیر خنده. (ص143)

10-        رقابت پدر با تام (پسر کوچیکه) جالب است. از نگاه جولی پدر اعتبارشو پیش مامان از دست داده و باید برای جلب توجه او با تام رقابت کند و چون در این زمینه شکست می‌خورد و توجه مادر بیشتر معطوف به تام است دق دلی‌اش را سر تام درمی‌آورد!! تام هم که خصوصیات کتک‌خوری‌اش ملس بوده است... طفلکی تام... پسربچه‌ای که برای فرار از کتک‌خوردن دوست دارد دختر بشود و بعدتر دوست دارد نی‌نی کوچولو باقی بماند و از این‌طریق جولی را به عنوان مادری جدید تحت کنترل بگیرد.

11-        البته این تغییر نقش‌ها به سادگی بازی تام و دوستش نیست. جولی برای مادر تام بودن مقاومت می‌کند و حتا در ابتدا از روی عصبانیت لباس‌های او را جر می‌دهد اما کم‌کم تمام خدماتی که یک مادر به کودک نوپا ارائه می کند در اختیار او قرار می‌دهد. اما بعضی تغییرات موجب واکنش مستقیم دیگران می شود. مثلاً دختر شدن تام ... راوی واکنش نشان می‌دهد و با خواهرانش کل‌کل می‌کند (همان مجادلات دختر پسری) اما یک نکته مهم به ذهنش می‌رسد: یعنی اگه منم اون‌وقتا که هم‌سن و‌سال تام بودم، یا حتی همین الان، دامن خواهرمو می‌پوشیدم هیچ اتفاق هولناکی نمی‌افتاد!!! (ص99- علامتهای تعجب مربوط به خود متن است).  اجتماعی‌شدن و شکل‌گیری عرف و نیرویی که همین عرف در شکل‌دهی سبک زندگی آدمها دارد.

12-        تکان‌دهندگی انتهای داستان البته قضیه س.ک.س نیست... که البته در نوع خودش سنگین است... پاسخ جولی به سوال دِرِک و ابراز انزجار اوست که تکان‌دهنده است: عادیه، عادیه!

13-        جملاتی در متن بود که برای من کمی مبهم بود: سو رو دیگه به چشم یه دختر نگاه نمی‌کردم، برخلاف جولی که برام یه خواهر به حساب میومد (ص39). بعضی از صحنه‌ها در خوانش دوم مشکوک بود! مثلاً در ص52 چرا جولی با صدایی خواب‌آلود به راوی می‌گوید "مرسی".

14-         این جمله هم از نویسنده‌ی کتاب: هر کتابی خوانندگانی متفاوت از دیگران دارد، خیلی سخت است که بخواهی همه آنها را با نوشته‌هایت به یک مسیر مشترک هدایت کنی. به عقیده ی من، خواندن کتاب، درست مثل نوشتن آن، نوعی سفر است. دوست دارم به آنها این فرصت را بدهم که هرچه دلشان می‌خواهد از آن به دست آورند.