اپرای شناور جان بارت

1. من وقتی می خواهم یک موضوع مهم را در یک موقعیت حساس بیان کنم (بابا...حساس!), دشوارترین بخش کارم شروع آن است...اما وقتی سر صحبت باز شود معمولن روان تر حرف می زنم. این موضوع حتا اینجا هم صادقه: برای من که از سال 1389 شروع به وبلاگ نویسی کرده ام و بیشتر هم محدود به نوشتن برداشت هایم از کتابهایی که می خوانم بوده ام, همیشه دشوارترین بخش کار, شروع آن بوده است! البته این به معنای آن نیست که بعد از شروع صحبت یا نوشته, همه چیز بر وفق مراد پیش رفته است؛ بلکه چه بسیار, در وسط مکالمه و بحث دچار قفل ذهنی می شوم و ... زنو در وجدان زنو یادتان هست؟ یکی از بیماریهایش همین مسئله بود: کمی کندتر از سرعت جریان زندگی فکر می کرد...یا همین اثر قبلی, عشق های خنده دار کوندرا, ما خودمون رو برای یک صحنه مشخص آماده کرده ایم اما بی خبر از این که, صحنه مدام تغییر می کند. سرجمع... هنوز معتقدم شروع کار سخت ترین قسمت آن است!

2. نمی توانم و نباید در مورد این کتاب مثل باقی کتاب ها شروع کنم و ادامه بدهم. در حقیقت تصمیم گرفته ام یک جور خاص به موضوع بپردازم؛ و وقتی می گویم یک جور خاص, گمان مبرید که طرح عجیب و غریبی در ذهنم شکل گرفته است... طرحی نیست, فقط می خواهم ذره ای از موضوع را لو ندهم که تمام و کمال از همه سطور کتاب لذت ببرید! این قید "همه" را که قبل از "سطور" آورده ام همینجوری قضاقورتکی نیست!... فقط خواستم ذوق زدگی را مد نظر داشته باشید.

3. لبیک یا تریسترام...لبیک...بدون شک در همان صفحات آغازین کتاب, خواننده اهل دل و آشنا با معاریف سلوک و طریقت, اشک در چشمانش حلقه خواهد زد و لبیک گویان طی طریق خواهد کرد.

4. هدف از سه بند بالا این است که بند اول انگشت شست پایتان وارد داستان بشود و بعد هم اگر طلبید...بند بند و آهسته آهسته وارد داستان شوید, همانگونه که نویسنده و راوی عمل نموده اند: به دور از هرگونه شتاب زدگی و به آهستگی و سر صبر...چرا که هدف یک آب تنی لذت بخش است و نه غسل تعمید.

5. تاد اندروز(راوی داستان) را کنار تریسترام شندی در ذهنم نگاه می دارم و گاهی جلوی آینه به او فکر می کنم و می خندم...البته نه هر آینه ای!

6. تصور نکنید که تاد هم مانند تریسترام شور تعویق و تعلیق را در می آورد (هرچند شور او برای من شیرین بود!)...خیر... یکی دو فصل که به او فرصت بدهید به قول خودش قلق داستان گویی دستش می آید و کمتر به بیراهه می زند. یکی دو فصل هم با توجه به کلیت کتاب که 30 فصل است چیزی نیست. مطمئن باشید که در انتهای فصل سوم, فرق سرتان هم وارد داستان می شود.

7. هدف راوی, روایت یک روز خاص از زندگیش است که اهمیت ویژه ای دارد. در میزان اهمیت همین بس که راوی از شانزده سال قبل تصمیم به نوشتن وقایع این روز داشته است و البته در این مدت فقط مشغول صرف فعل خواستن نبوده است بلکه 9 سال تمام فقط به نوشتن اعمال و افکارش در آن روز مشغول بوده است و 7 سبد, از آن سبدها که اونا توش میوه می گذارند, پر از این نوشته ها شده است و 3 سال هم مشغول مطالعات مرتبط (از رمان گرفته تا حقوق و فلسفه و...) و 2 سال صرف ویراستاری خاطرات آن روز و خلاصه این که راوی وقت گذاشته است ...چون آن روز, روز مهمی از زندگی اوست.

8. حالا که بحث سال و اینها شد بد نیست بدانید نویسنده در هنگام نوشتن این اثر 24 ساله بوده است...هبذا!...همین الان با یک ولع و ترس خاصی به سراغ لیست 1001 کتاب رفتم تا ببینم این اثر در آن لیست هست یا نه...خوشبختانه کاری نکردند که اعتمادم سلب شود!...هست.خوشحال شدم...آهان تا یادم نرفته باید بگم که در صفحه 37 و شروع پاراگراف انتهایی, تاریخِ قید شده, غلط است...به این دلیل این را ذکر کردم که در ادامه اش بگویم ترجمه خیلی خوبی داشت این کتابِ محشر.

***

اگر هنوز تصمیم قطعی به خواندن نگرفته اید می توانید به ادامه مطلب بروید هرجا خطر لوث شدن باشد از قبل هشدار می دهم.

مشخصات کتاب من: ترجمه سهیل سمی, انتشارات ققنوس, چاپ سوم 1390, تیراژ 1100 نسخه, 319 صفحه, 6200 تومان

 

روایت هوشمندانه

این رمان تقریبن تمامی عناصر رمان پست مدرن که دیوید لاج در مقاله معروفش (این مقاله در کتاب نظریه های رمان ترجمه دکتر حسین پاینده ,انتشارات نیلوفر ,آمده است) بیان نموده است را دارا می باشد که دوستان دیگری در فضای مجازی به آن پرداخته اند و نیاز به تکرار آن در اینجا نیست. اما انتخاب تیتر "روایت هوشمندانه" به خاطر به کار بردن صرف آن تکنیک ها نیست که اگر فقط این بود, لارنس استرن (خالق تریسترام شندی) در قرن 18 بسیاری از این تکنیک ها را حتا قبل از شکل گیری جریان مدرن در اثرش به کار برده بود.

جان بارت در سال 1967 مقاله ای نوشت با عنوان "ادبیات تهی شدگی" (The literature of exhaustion) که اجمالن در آن به این موضوع پرداخته است که بدعت گذاری هایی که در داستان نویسی مدرن (در نیمه نخست قرن بیستم) رخ داد, به بالا بردن کیفیت آثار و جذابیت آنها برای خواننده منتهی شد اما پس از آن, بدعت گذاری ها و سنت شکنی ها و زیر پا گذاشتن قواعد, عمومن بدون تاثیر در بالا رفتن کیفیت اثر و جذب خواننده بوده است و گویی برای برخی نویسندگان بازی کردن با عناصر داستان هدف شده است و یا می خواهند از این طریق توانایی خودشان را نشان بدهند که بعله ما این کاره هستیم و از طریق شوک وارد کردن به خواننده, شمه ای از هوش و استعداد خود را به رخ بکشند و.... " نویسندگان معاصر انواع و اقسام شگردهای جدید نگارش را به کار می برند, اما گویی که در ورای این شگردها چندان هدفی را دنبال نمی کنند" (این جمله را چند بار با خودمان تکرار کنیم!)...در طرف مقابل, گروه دیگری از نویسندگان همچنان در همان فضاهای قدیمی به گونه ای داستان می نویسند که انگار وارد فضای قرن بیستم نشده اند. در آن مقاله جان بارت اظهار نگرانی می کند که گویی امکانات ادبیات ته کشیده است و ...(در صورت تمایل مقاله "رمان پسامدرن:غنی شدن رمان مدرن" را در همان کتاب نظریه رمان بخوانید).

الغرض؛ خواستم بگم شگردهایی که بارت در این رمان به کار بسته است در جذابیت داستان بسیار تاثیرگذار است و البته در راستای محتوای آن.

شاید در ابتدا به نظر برسد رمان از بی نظمی و عدم انسجام زخم خواهد خورد اما در انتها معترف خواهید شد که نظم شگفت انگیزی دارد. سی فصل با میانگین 10 صفحه, با عناوینی هوشمندانه مثلن "بیسکویت مخلوط مریلند" و "قایق های ناتمام من" که به ثبات و تغییر مرتبط هستند و همچنین ارتباط فصول با یکدیگر: مثلن سه فصل "نظری آموزنده و در عین حال پیچیده" , "همسرایی صدف ها" , "آئینه تمام نمای زندگی" که به نحو ماهرانه ای پشت سر هم می آیند (از دیدن سگ نر و ماده تا خنده جلوی آیینه...) و همچنین اوج و فرود های عالی مانند انتهای فصل دوم و فصل سوم "پیوند غیر افلاطونی"... خلاصه همه اینها را که کنار یکدیگر بگذاریم می توانیم از یکی از جملات همین کتاب برای توصیف آن مدد بگیریم:

در دل جنگل عظمت و شکوهی وجود دارد که کم و کاستی های کذایی تک تک درختان را جبران می کند.

هرچند که راوی از مخدوش بودن استعدادش برای انجام صحیح کارهای جزیی ای که یک کلیت باشکوه را تشکیل می دهد برای ما صحبت می کند اما به نظر از آن شکسته نفسی های پست مدرن! است این حرف... به خاطر همین عظمت و شکوه کلیت اثر است که در تیتر نوشتم روایت هوشمندانه.

اپرای شناور یک عنوان معرکه!

در اینجا کمی به ابتدا و محتوای داستان اشاره می شود لذا اگر تصمیم قطعی به خواندن گرفته اید می توانید ادامه ندهید ولی اگر ادامه بدهید هم اتفاقی نمی افتد چون از صفحه بیستم فراتر نمی روم...قول...!

فهم حقیقت کار دشواری است و چه بسا ناممکن و بازنمایی تام واقعیت نیز به همین ترتیب...راوی قصد دارد وقایع یک روز از زندگی خودش را برای ما شرح دهد؛ روزی که در ابتدای آن تصمیم به خودکشی می گیرد و در انتهای آن روز از این تصمیم منصرف می شود. اگر می خواست به شیوه ای کلاسیک آن را روایت کند از اول صبح شروع می کرد و وقایع را شرح می داد اما این شیوه متضمن آن است که راوی معتقد باشد که واقعیت و حقیقت دست یافتنی است اما وقتی راوی چنین اعتقادی نداشته باشد چه؟ او معتقد است برای درک کامل یک مسئله, هر چقدر هم جزئی و پیش پا افتاده, باید تمام مسائل دیگر عالم را درک کرد. پس هرگاه جمله ای را روی کاغذ می آورد, معانی و اشخاص و افعال جدیدی مطرح می شود که میبایست تا رسیدن به ریشه ها و خاستگاه های آنها بررسی و پیگیری شود به طوری که شاید هیچگاه حتا به آغاز داستان هم نرسد چه رسد به پایان آن! اما چون واقعن می خواهد که وقایع آن روز را شرح دهد تمایلات خودش را محدود می کند و داستان را آغاز و ادامه می دهد و البته عنوان خاصی را برای روایتش بر می گزیند: اپرای شناور.

"اپرای شناورِ بدیع و بی همتای آدام" یک قایق تفریحی است که سالن نمایشی دارد که در آن نمایش های پیش پاافتاده ای را روی صحنه می برند (مثل زندگی!) که بخشی از داستان به حضور راوی در آن ارتباط دارد اما علت نامگذاری رمان این است:

ساختن قایق تفریحی فقط با یک عرشه مسطح و باز و اجرای مداوم یک نمایش واحد بر روی این عرشه به نظرم همیشه فکر بکری بود. قایق هرگز در اسکله پهلو نمی گرفت، بلکه با جریان جزر و مد به بالا و پایین رود کشیده می شد, و تماشاگران بر دو کرانه رود به تماشا می نشستند. وقتی قایق از مقابلشان می گذشت، هر گروه ممکن بود شاهد بخشی از حوادث نمایش باشند, و بعد می بایست تا مد بعدی صبر کنند تا در فرصت آتی شاهد بخشی دیگر از نمایش باشند, البته اگر دست بر قضا سر جایشان می بودند. برای آنکه شکافهای داستان را در ذهنشان پر کنند مجبور می شدند از نیروی تخیلشان استفاده کنند, یا از بغل دستی های دقیق ترشان پرس و جو کنند, یا برای شنیدن حرف هایی که از بالای رود تا پایین رود دهان به دهان می گشت گوش تیز کنند. اکثر اوقات اصلن از کل ماجرا سر در نمی آوردند، یا پیش خودشان فکر می کردند اصل قضیه را فهمیده اند، حال آنکه نفهمیده بودند...به حتم می دانید که بخش اعظم جریان زندگی نیز همین روال را دارد: دوستانمان از مقابل دیدگانمان شناور می شوند و می گذرند؛ ما نیز با آنها همراه می شویم؛ آن ها همچنان شناورند و پیش می روند, و ما مجبوریم به شنیده هامان اعتماد کنیم, یا در زندگیمان رد و جا پای آنها را به کلی گم کنیم؛ آن ها دوباره شناور باز می گردند و ما دوستی ها را از سر می گیریم و جبران مافات می کنیم یا متوجه می شویم که دیگر همدیگر را درک نمی کنیم. سازوکار این کتاب نیز همین گونه خواهد بود...این کتاب هم یک اپرای شناور است ... و شاید پیگیری طرح و پیرنگ داستان در فراز و فرودهایش, حد نهایت توجه و تخیل – و اگر آدمی عادی هستید, صبر و شکیبایی- شما را بطلبد.

فکر کنم دیگه زیاده عرضی نیست! تشریف ببرید کتابفروشی!

چند نکته تلگرافی

خواننده عزیز! اگر کتاب را نخوانده اید و تا اینجای کار هم تصمیم به خواندن نگرفته اید, ادامه ندهید!! اگر تصمیم به خواندن کتاب دارید هم ادامه ندهید!...می ماند فقط کسانی که کتاب را خوانده اند که آنها هم به دلیل مواجهه با اصل جنس نیازی به ادامه مطلب ندارند! پس من چرا ادامه می دهم؟! سوال خوبی است!

1-      نوع رفتن تاد به ارتش و جنگ در فصل "قایق های نا تمام من" بی اختیار مرا به یاد سلین در سفر به انتهای شب انداخت و ادامه کار هم, همانند آن اثر به هجویه ای از جنگ منتهی شد(همانند باقی موضوعاتی که در داستان به همین نحو به آن می پردازد: قانون, عشق و زندگی...) با این تفاوت که اتفاقات جنگ یک سری بیمای های راوی را شفا داد!

2-      صحنه به یاد ماندنی نحوه دستیابی راوی به راه حل برای پیشبرد پرونده ارثیه هریسون در ص145 بود!

3-      نحوه استدلال راوی در شب مورد نظر درخصوص سوال کلیدی هملت در باب بودن یا نبودن و مسئله مرگ و زندگی و قضیه خودکشی قابل توجه است.اینکه هیچ چیز ارزش ذاتی ندارد (چیزهایی چون پول, صداقت, قدرت, عشق, اطلاعات, خرد و حتا زندگی فی نفسه ارزشمند نیستند, بلکه ارزششان منوط به غایاتشان است...ص232) و هرچیزی فقط از بیرون دارای ارزش محسوب می شود, وقتی مردم برایش ارزش قائل می شوند. در مرحله بعد به این رهیافت می رسد که دلایلی که مردم بنا بر آنها برای مسائل ارزش قائل می شوند در نهایت غیر منطقی اند و لذا در مرحله بعد نتیجه می گیرد که هیچ «دلیل» قانع کننده ای برای ارزش قائل شدن برای هیچ چیز وجود ندارد (ص291).در مرحله بعد زندگی را یک کنش قلمداد می کند و به دلیل این که برای کنش دلیل قانع کننده ای وجود ندارد پس نتیجه می گیرد که زندگی کردن هیچ دلیل قانع کننده ای ندارد(ص295)... و البته در نهایت امر در فصل "یک پرانتز" , یک پرانتز باز می کند و داخل آن می نویسد: (یا حتی خودکشی کردن)... اینجا به دیدگاه کامو نزدیک می شود و ادامه زندگی را انتخاب می کند با این جمله طلایی: این مسئله را نیز در نظر گرفتم که, در نبود مطلقِ مفاهیمِ مطلق, ارزش هایی کمتر از ارزش های مطلق را به هیچ وجه نباید کم ارزش تر از ارزش های مطلق محسوب کرد و حتی زندگی کردن با آن ها هم مسخره تر از زندگی با ارزش های مطلق نیست.

4-      یافتن انگیزه درونی انسان در انجام کاری خاص بسیار دشوار است و در واقع این کار محال است...(ص286) تحقیق اصلی راوی درباره همین امر محال بود. البته محال بودنِ امر, چیزی است که بعدها برای راوی کشف می شود. این نوع بیان را دوست داشتم.

5-      طنز قشنگی داشت به خصوص در فصل پیوند غیرافلاطونی و موضوع عشق و نفی قراردادهای اجتماعی و... به تقلید از بارت باید بگویم تورو خدا خودتون رو بابت خواندن این مطلب مدیون احساس نکنید!

6-      ... مدت ها پیش فهمیدم که اگر آدم ماهیت دقیق بیماری اش را همچون رازی در سینه حفظ کند و به کسی چیزی نگوید, بیماری هایش لذتبخش تر و مفیدترند: دوستانی که از دلیل رفتار غریب و رنج و دردهای عجیب آدم آگاهی ندارند, نوعی حال و هوا و حس عارفانه به آدم نسبت می دهند که مایه آرامش خیال شخص می شود.(ص75) سعی می کنم به یاد داشته باشم!

7-      اگر این عالم جهانی منطقی بود و اگر می توانستم همان کسی باشم که می خواستم باشم, دیگر به هیچ وجه تاد اندروز را انتخاب نمی کردم, بلکه بیشتر ترجیح می دادم شبیه همین دوستم هریسون مک باشم...(ص206). پس هجوی که بر رابطه مثلثی در داستان می بینیم بیشتر بر روی منطقی نبودن این عالم استوار است. 

اگر نخوانده اید و تا اینجای مطلب آمده اید باید بگویم که من کم آوردم! شما بردید! ادامه نمی دهم!