عشق های خنده دار میلان کوندرا

  

بیچاره میلان! طبیعی است که با تیتر مطلب و حال و هوای اینجا کسی فکر نمی کند که منظورم حال نزار تیم میلان در این فصل کالچیو است...فی الواقع این فصل خواهد گذشت و فصل آتی وقت برای جبران بسیار است...اما این میلان چه بگوید؟! هفت داستان کوتاه را در کنار هم قرار داده است تا مجموعه ای را شکل دهد با عنوانی مستقل از عناوین داستانها, که اشاره ای مستقیم به ارتباط آنها دارد. قرار است این هفت داستان در کنار هم مجموعه عشق های خنده دار را تشکیل بدهند اما در ترجمه فارسی سه تای آنها بالکل حذف شده و باقی هم به زیور [...] مزین شده اند. حالا تا اینجایش را یک طرف دلمان می گذاریم اما...چند سال قبل دوستی در باب ستمی که بر نثر و لحن و متن داستانهای کوندرا در این مملکت رفته است برایم صحبت کرده بود ولذا چندان دلمان به سمت کوندراخوانی نمی کشید, چند وقت قبل (شاید شش ماه تا یکسال قبل) مصاحبه ای با خانم فرزانه طاهری در روزنامه شرق خواندم که این مصاحبه میخی بود بر تابوت کوندراخوانی! قریب به مضمون گفته بود که اگر رمان های منتشر شده از کوندرا در ایران را دوباره به زبان اصلی ترجمه کنند و کوندرا آنها را بخواند محال است که متوجه شود این نوشته ها از خود اوست! یک طرف دلمان که بالاتر اشغال شده بود, مطلب اخیر را هم می گذاریم آن طرف و مجددن یکصدا می گوییم بیچاره میلان! بلندتر لطفن... بلندتر...آهان... آتلتیکو مادرید این فصل شوخی نیست!

حتمن می پرسید حالا چی شد علیرغم این میخ کوبی رفتم سراغ این کتاب؟! باید بگویم که من به لوازم دموکراسی پایبندم مخصوصن اگر هزینه چندانی نداشته باشد! این کتاب رای آورد و خوانده شد و طبیعتن مطلبی هم در موردش نوشته می شود. همینجا برای بار خیلی اُم متذکر می شوم که این مطالب اسمش "نقد" نیست و من هم منتقد نیستم... کلن بهانه ایست که برداشت هایمان از کتاب را اینجا روی هم بریزیم و...

شخصیت های داستانی پل اُستر عمومن تحت تاثیر "تصادفات" قرار می گیرند و حتا می توان گفت از نگاه استر شانس و تصادف, واقعی ترین عنصر سرنوشت ساز است. به همین منوال در مورد کوندرا هم می توان گفت که "شوخی" چنان جایگاهی دارد. انسان معمولن درگیر زمان حال است و قادر به تشخیص آثار بلندمدت افعالش نیست و چه بسا درحالی که فکر می کند مشغول یک امر ساده و بدون دردسر است درحقیقت در راهی قدم گذاشته که در انتهایش وقتی به مسیر نگاه می کند چشم هایش از تعجب گرد می شود, گویی خودش با سرنوشت خودش شوخی کرده است.

زندگی اما این گونه می گذرد: انسان تصور می کند که در نمایشنامه ای معین نقش خود را ایفا می کند, و هیچ ظن نمی برد که در این اثنا بی آنکه به او خبر بدهند صحنه را تغییر داده اند, و او نادانسته خود را وسط اجرایی متفاوت می یابد.

شخصیت های این مجموعه داستان, تقریبن همگی تحت تاثیر شوخی های ساده که در ابتدا در قامت یک تفریح و فان خودش را نشان می دهد, قرار می گیرند و در نهایت دچار سرنوشتی تراژیک (و حتا از زوایایی کمیک) می شوند و به قول معروف شوخی شوخی به ف.فنا می روند(حداقل سه از چهار این گونه است و می ماند داستان سوم که آن هم بسته به ذائقه مخاطب می تواند وضعیتی تراژیک باشد یا نباشد ولی حتمن وضعیتی کمیک هست).

در ادامه مطلب برداشت هایم را از داستانها می نویسم. تقریبن خطر لوث شدن وجود دارد.

***

از این نویسنده فاقد نوبل, چهار کتاب در لیست 1001 کتابی که قبل از مرگ باید خواند حضور دارد که هر چهار کتاب ترجمه شده است و من دو تایشان را خوانده ام:شوخی استحقاق حضور در این لیست را دارد.

اما این مجموعه داستان (که در آن لیست نیست) را خانم فروغ پوریاوری ترجمه و انتشارات روشنگران و مطالعات زنان منتشر نموده است (مشخصات کتاب من:چاپ چهاردهم, سال1392, 174 صفحه, تیراژ 1500نسخه, قیمت8000 تومان که داخلش نوشته شده است و من با توجه به برچسب پشت جلدش همین ماه قبل 5000 تومان خریدم که از اتفاقات نادر است!)

پ ن 1: در مقدمه ناشر نقل قول های خوبی از کوندرا (برگرفته از کتاب کلاه کلمانتیس ترجمه زنده یاد احمد میرعلایی) آورده شده است که در همانجا خواهید خواند! فقط این جمله را من ذکر می کنم که ذکر خوبی است چون ایام ایام ذکر است: آنچه در درون جوامع توتالیتر اتفاق می افتد, فضاحتهای سیاسی نیست, بلکه فضاحتهای مردم شناختی است.

 

هیچکس نخواهد خندید

کلیما یک محقق و مدرس دانشگاه است که گاه مقالاتی در نشریات هنری می نویسد. در ابتدای داستان بسته ای به همراه نامه به دست کلیما می رسد که در آن مقاله ای وجود دارد که نویسنده اش ضمن ستایش از کلیما, از او درخواست کرده است که نقد و نظرش را در رابطه با این مقاله به هیئت دبیریه نشریه انتقال بدهد؛ چرا که آنها به نویسنده مقاله گفته اند تنها با نظر کلیما امکان انتشار مقاله در نشریه وجود دارد. مقاله از نظر کلیما کاملن چرت و سبک است اما به واسطه آن ستایش ها و عوامل دیگر, نمی خواهد مستقیمن توی ذوق نویسنده بزند ولذا سعی می کند یک جوری از کنار قضیه بگذرد اما طرف مقابل بسیار کنه است!

در ادامه بی احتیاطی کلیما در بهانه تراشی و شوخی بدون فکر او سبب می شود در وضعیتی خطرناک قرار بگیرد و چیزهایی را از دست بدهد... او در طول مسیر و همچنین در انتها این انتظار را دارد که هرکس از کل ماجراها مطلع شود به آن بخندد چرا که کل اتفاقات به نظرش یک سری مسایل ساده و بدون قصد و غرض و بعضن شوخی است اما در واقع هیچکس نخواهد خندید حتا من و شما دوست عزیز!

عشقِ خنده دارش کجاست؟! سوال به جایی است. یکی از چیزهایی که کلیما از دست می دهد, رابطه اش با کلارا (یک زن بسیار جوان و زیبا که چندی است در آپارتمان کلیما و با او زندگی می کند) است.اما آیا این رابطه واجد شرایطی هست که بتوان آن را عشق خواند؟ آیا این که راوی اول شخص(کلیما) چند بار اظهار کند که کلارا را واقعن دوست داشته است کفایت دارد؟ جواب این سوال به نظرم برمی گردد به دیدگاه نویسنده در این باب, چون به هر حال اوست که این نام را برگزیده است. جواب من اجمالن بله است...بعضی عشق ها خنده دارند بعضی عشق ها خنده ندارند و برخی دیگر گریه دار, اما به هر حال عشقند. اگر بخواهیم تعریف عشق را به شدت و ضعف یک احساس ارتباط دهیم و خط کش به دست بگیریم به بیراهه می رویم.   

بازی اتواستاپ

یک زوج در تعطیلاتشان به سفر می روند. در پمپ بنزین, زن جهت قضای حاجت از ماشین پیاده می شود و بعد کنار جاده منتظر مرد می ماند و وقتی ماشین مرد از پمپ خارج می شود به سبک مسافران اتواستاپی(هیچ هایکینگ – کسانی که کنار جاده می ایستند و به رایگان سوار ماشین های عبوری می شوند و...) به مرد علامت می دهد. مرد ترمز می زند و همانند یک ناشناس, مسیر زن را می پرسد و این گونه بازی آنها آغاز می شود... بازی ای که در آغاز هیجان انگیز است اما در ادامه اثرات نامطلوبی به جا می گذارد و در نهایت به وضعیتی تراژیک منتهی می شود.

در این بازی هر دو نقش یک غریبه را بازی می کنند ولذا یک نوع آزادی به وجود می آید؛ هر کاری مجاز می شود چرا که محدودیت هایی که به واسطه شناخت آنها از یکدیگر و احساسشان نسبت به هم پدید آمده است در پرانتز قرار می گیرد. زن همیشه دلواپس این بوده است که حضور زنی جذاب تر رابطه شان را تهدید کند چرا که جای خالی آن سرزندگی و شادابی ای که در "عشق های سبک و ظاهری"(به قول متن ترجمه شده) وجود دارد را در رابطه خودش با مرد حس می کند. مرد هم اگرچه به وقار و شرم خاصی که در دختر سراغ دارد ارزش قایل است اما به واسطه شرایط کاری و اجتماعی, خلاء سرزندگی را حس می کند, بنابراین از احساس بی مسئولیتی سرخوشانه استقبال می کند. بازی شروع می شود. اگر زن و مرد واقعن ناشناس بودند به واسطه برخی رفتارها و گفتارهای اولیه(در ماشین, بعد از پمپ بنزین) خیلی زود از هم جدا می شدند اما وقتی "بازی" است, خب, اسیر بازی می شوند و تا ته خط ادامه می دهند...

مرده های قدیم باید برای مرده های جدید جا باز کنند

مرد و زنی که 15 سال یکدیگر را ندیده اند به صورت اتفاقی با هم برخورد می کنند. زن که 10 سال قبل شوهرش را از دست داده برای سرکشی به قبر شوهر وارد این شهر می شود. در گورستان, سنگ قبر دیگری را به جای سنگ قبر شوهرش می بیند و وقتی پیگیری می کند متوجه می شود که چون اجاره قبر ده ساله بوده است و گورستان هم جای زیادی ندارد, مسئولان مربوطه بلافاصله مرده جدیدی را جایگزین نموده اند. زن نگران از چگونگی بیان این واقعه برای پسرش است. نزدیک ایستگاه راه آهن با آن مرد برخورد می کند و برای صرف قهوه به آپارتمان او می رود...

این مرد 35 ساله با توجه به اینکه معیار سنجش غلظت زندگی اش را در رابطه با زنان جستجو می کند به نوعی از تجربیات اندکش (به نسبت سنش) سرخورده است. رابطه قبلی اش با زن و نوع گسسته شدن آن هم به گونه ایست که او را به سمت زن سوق می دهد. "زن" نماد تمام چیزهایی می شود که در گذشته از آن محروم بوده است.

این زن 55 ساله هیچگاه به مردی اجازه نداده است که اراده اش را به او تحمیل کند اما پسرش این کار را با او کرده است. در این ده سال اخیر همیشه امیال و حسادت های پسرش را در زندگی شخصی اش مد نظر قرار داده است و به نوعی فقط با یادبودهایش زندگی می کند.

حالا در این آپارتمان, هر دو می دانند که انتهای مسیر به چیزی که در طلبش هستند منتهی نمی شود اما ادامه می دهند...

وضعیت مرد کمی کمدی-تراژیک است اما...در مورد زن... به نظر من هم هیچ دلیلی نداشت که یادگارها را به زندگی ترجیح بدهد.

ادوارد و خدا

ادوارد جوانی است که به تازگی از دانشکده تربیت معلم فارغ التحصیل شده است و برای کار به مدرسه ای در شهری کوچک می رود. او با آلیس که دختری مذهبی است آشنا می شود, دختری که با توجه به اعتقاداتش اجازه نمی دهد ادوارد وارد فازهای سه نقطه دار شود. مرد جوان تصمیم می گیرد خودش را مذهبی نشان بدهد و از این راه, پیشروی کند...به کلیسا می رود و گاه گاه با آلیس احتجاجات مذهبی می کند اما کاری از پیش نمی برد تا آنکه یک بار که به طرز مبالغه آمیزی در مواجهه با یک صلیب قدیمی در خیابان, بر خودش صلیب می کشد توسط زن سرایدار مدرسه رویت می شود و کارش به کمیته حزبی مدرسه می کشد و او بازی دیگری را آغاز می کند و ...

آدم های اصلی داستان (مدیر مدرسه و آلیس) هر دو در مقاطعی خلاف اعتقاداتشان عمل می کنند و به قول راوی و مترجم "فاقد ذات محکم" هستند. اما این به خودی خود امر شماتت آمیزی نیست (حتا به نظرم طبیعی است) اما آنچه قابل سرزنش است چیزی است که بعدها به ذهن ادوارد می رسد و راوی سوم شخص آن را برای ما نقل می کند: خودش فقط سایه ای از تمام این آدم های موهوم بود؛ رویهمرفته, شیره مغز خودش را کشیده بود تا مطابق آنها بشود و از آنها تقلید کند, حتا اگر با خنده ای درونی, با شوخی از آنها تقلید می کرد, حتا اگر سعی می کرد در خفا آنها را مسخره کند (و به این ترتیب همراهی و تطابق خود را تبرئه کند) اصل قضیه اصلاح نمی شد, زیرا تقلید حتا اگر بدخواهانه باشد همچنان تقلید است, و سایه ای که مسخره می کند همچنان سایه, پست, تابع, و بیچاره است, نه بیشتر. این یکی از کلیدی ترین نقدهایی است که می توان به مردم یک جامعه تحت لوای استبداد, وارد کرد. نویسنده در این داستانها اگرچه اشاراتی به نهادهای نظام کمونیستی و نظارت تام و تمام آن بر آحاد جامعه دارد اما لبه تیز نقد را به درستی به سمتی نشانه می رود که باید ... یعنی مردم. (حالا که تا اینجا را خوندی بگم که اون رفیقت! شعار خوبی را انتخاب کرده بود و در این یک مورد واقعن راستگو بود: مردی از جنس مردم) ... در همین راستا این فراز از داستان را یادآوری می کنم که بدون ذکر آن این مطلب چیزی کم خواهد داشت:

به اندازه کافی متوجه نشده بود که چه بسیار برای همشهریانش سودمند واقع شده است, همشهریهایی که به قول معروف, واقعاً نه قهرمانان را (آنها که مبارزه می کنند و فتح می کنند), که بیشتر شهیدان را دوست دارند, زیرا مردانی از این قبیل حقیقتاً به آنها درباره سستی مطبوعشان قوت قلب می دهند و عقیده آنها درباره این که زندگی فقط دو راه دارد: اطاعت کردن یا نابود شدن, تایید می کنند.