شازده احتجاب هوشنگ گلشیری

 

پاسی از شب گذشته است و شازده احتجاب روی صندلی راحتی خود نشسته است. با نگاه به عکس هایی که روی دیوار مقابلش آویزان است , خاطراتی از گذشته در ذهنش مرور می شود (پدربزرگ و پدر و مادرش و عمه هایش و البته همسر مرحومش فخرالنساء) و در عین حال رفتار و گفتار کلفتش فخری نیز در ذهنش نقش می بندد. در اخرین لحظات عمر شازده, برخی از مهمترین و تاثیرگذار ترین صحنه های زندگیش پیش چشمش می آید و از لابلای این یاداوریهای غیرخطی و پرابهام و پیچیده , خواننده به تصویری تقریبن قابل درک از داستان و شخصیت هایش دست می یابد.

قدر قدرت

منظورم از قدر قدرت , جد کبیر شازده و اجداد والاتبارش نیست! این تیتر به این خاطر انتخاب نشده است که به مضمون نقد ساختار هرمی قدرت در داستان اشاره کند. این هست و تقریبن همه و حتا خود نویسنده در مورد آن نوشته اند. منظورم این است که این کتاب , رمان قدر قدرتی است! و باز هم نه صرفن از لحاظ تکنیکی یا نوع نثر یا نوع روایت و حتا نه از این بابت که هر جمله اش با وسواس و دقت فراوان روی کاغذ آمده است...که اینها همه هست اما قدرقدرت است چرا که یقه خواننده را چنان محکم می گیرد که رهایی از آن کار ساده ای نیست. انگشت در جاهایی می کند که برای ما ناشناخته است اما اثرش محسوس است.باید در صفحه اولش می نوشتند: خطر خفت شدگی! با احتیاط وارد شوید.

یک ادعای شاذ (دور از ذهن)

فخرالنساء تاثیرگذارترین شخصیت زندگی شازده است. می خواهم به خودم جرئت بدهم و بگویم که شازده عاشق فخرالنساء است. این ادعا قطعن برای بیشتر کسانی که کتاب را خوانده اند کمی ثقیل است , می دانم که رفتار شازده در قبال همسرش بیشتر به جنایت شبیه است تا عشق ورزی! و لذا شاید بار کردن مفهوم عشق به رابطه شازده با زنش چندان منطقی نباشد. دلایل من با توجه به متن اینهاست:

-          در ابتدای داستان (ص9), شازده پیشانی اش را روی کف دستهایش می گذارد تا : ویا آن نگاه های شماتت بار پدربزرگ و مادربزرگ , پدر و مادر و عمه ها, و حتی فخرالنساء را از یاد ببرد. کلمه "حتا" نشانه جایگاه ویژه است.

-          توصیفاتی که از فخرالنساء دارد بسیار دقیق است...اعم از دهان و دندان و نحوه خندیدن و نحوه نگاه کردن و به خصوص خطوط بدن...چه کسی می تواند بخصوص "خطوط بدن" را به این شکل یاداوری کند؟

-          نحوه صحبت کردن شازده با همسرش علیرغم اینکه او همیشه طعنه های کلفت بارش می کند...

-          اصرار بر شبیه کردن فخری به همسرش و عدم قبول مرگ همسر

-          توجه ویژه شازده به دست ها و انگشتان همسر (مثلن ص15 و 50)

-          حسرت داشتن عکس های بیشتر از همسرش و آویزان کردن آن در اتاق (ص93)

-          دوستت دارم صفحه 115

-          حس و شهود خواننده!!

خوشحالم که قبول کردید و قانع شدید! حالا سوال مهم و کلیدی این است که پس حکایت رفتار شکنجه گونه شازده با زنش چیست؟ آیا صرفن بر اساس طعنه ها و کم محلی های فخرالنساء است که شازده به سمت این رفتار کشانده می شود؟ریشه این رفتار متناقض کجاست؟

باقی در ادامه مطلب

مشخصات کتاب من: انتشارات نیلوفر , چاپ چهاردهم 1384 ,تیراژ 6600 نسخه, 118 صفحه, 1800 تومان

عابر بانک و دورکیم و یونگ

دورکیم یک اصطلاحی را اولین بار به کار برد به نام وجدان جمعی که مجموعه ای از باورها و احساسات جمعی است و بیشتر از طریق سیستم های تعلیم و تربیت در افراد یک جامعه درونی می شود و لذا این وجدان جمعی خودش را تحمیل می کند به فرد...

یونگ هم یک اصطلاحی دارد تحت عنوان ناخودآگاه جمعی که جایگاه کهن الگوهایی است که در صورت بروز شرایط مناسب خودشان را نشان می دهند. این کهن الگوها , تصویرهایی هستند که به صورت بای دیفالت و بر اثر تجربه های مکرر اجدادمان در ناخودآگاه ما حضور دارند. این تصویرها فقط حضور معنوی!ندارند (مثل جوایز معنوی بی خاصیت و یخ نیستند) بلکه معمولن اراده فرد را تحت تاثیر خود قرار می دهند و افراد ممکن است در رفتار خویش بر اساس همین کهن الگوها عمل کنند.

عابربانک را هم که همه می دانیم چیست و چه کاربردی دارد!

خب بعد از این سه مقدمه کوتاه بر می گردیم به سوال قبلی خودمان در کتاب... ریشه رفتار متناقض شازده و رفتارهای متناقض من و مردم سرزمینمان کجاهاست؟

به این سادگی ها نیست که هرکسی , هر طور بخواهد بتواند رفتار کند یا مطابق امیال و عقایدش به صورت ارادی عمل کند.دیدیم که چیزهای دیگری هم هست که سر و کله اش در بزنگاه ها پیدا می شود (حالا خواه وجدان جمعی خواه ناخودآگاه جمعی خواه ژن های ارثی و چیزهای دیگر). ما این نیستیم که با خواندن یک کتاب یا صد کتاب و مقالات و نظریات صائب و قشنگ و مستحکم , در بحث های دوستانه شرکت می کنیم. ما فقط اینها نیستیم. من , پدرم و مادرم و اجداد و تاریخم نیز هستم. مجموعه همه اینها. اگر زمانی شازده ای در روز خاصی سکه هایی را به هوا پرت می کرد و اجدادمان سه پشته روی هم می ریختند و دعاگوی کسی بودند که جان و مال و همه چیزشان متاثر از خوی سلطه جویانه او بود و تمام عمرشان را در وحشت از دست دادن نواله ای بودند که از لای انگشتان مبارک طرف نشت می کرد و چه و چه...حالا هم در روزهای خاص سه پشته جلوی دستگاه عابربانک حضور به هم می رسانیم! مطمئن باشیم اجداد ما هم گاهی توی پستوی خانه شان , بادی به نشانه اعتراض از خود در می کردند.غره نشویم.

کهن الگوی سلطه مطلق- اطاعت مطلق را دست کم نگیریم.

بادباک و فروید و سید حسن مجتهد

ناخودآگاه محلیست که همه ترس ها و آرزوهایی که فرد در دوره طفولیت سرکوب کرده است در آن نگهداری می شود. تجارب شخصی فراموش شده یا سرکوب شده , که تاثیر به سزایی در رفتار شازده دارد. دو نمونه مهم آن منیره خاتون و بادبادک پسر باغبان است. دومی را کمی توضیح می دهم که یادم بماند: شازده بادبادک پسر باغبان را گرفته و هوا می کند , پسر باغبان هم آن پشت مشت ها با اضطراب او را نگاه می کند. شازده دوست دارد که پسر باغبان بیاید و به او کمک کند تا بادبادک را پایین بیاورد...اما نخ بادبادک رها می شود و به باد می رود. بعدن می بینیم که شازده مسابقه متفاوتی را در پیش گرفته است (متفاوت از اجدادش: آدمکشی و همخوابگی) مسابقه او به باد دادن املاک و دارایی هاست.

شازده همانطور که انتظار دارد پسر باغبان بیاید و به او کمک کند , دوست دارد که فخرالنساء هم به او کمک کند تا خودش را از بار جنایت های اجدادی خلاص کند (کما این که اقداماتی هم نظیر خاک کردن مجسمه های گچی را انجام می دهد). اما همسرش (احتمالن با توجه به تنفری که دارد) هیچگاه به او کمکی نمی کند و بلکه او را به سمت نابودی سوق می دهد. چاقویی که برای خودش هم تیز می شود ...(هیچ وقت نگفت تو خوبی شازده...هیچ وقت تن برهنه اش را نمی گذارد ببیند...عشق بازی که هیچ: زودباش راحتم کن!)

این می شود که شازده به سبک اجدادش برای این که بداند در پس پشت ذهن فخرالنساء چه می گذرد , او را در خانه ای با دیوارهای بلند حبس می کند و فخری هم به عنوان زندانی دیگر , نقش خبرچین را بازی می کند... و حالا که متوجه این موضوع می شود سنگینی عظیم سرش را بر دست هایش حس می کند و دست هایش می لرزد.(ص103)

سید حسن و امثالهم هم که کلن موضوع بی ربطی در حد عابربانک هستند! آنها در جای جای داستان همیشه در کنار اجداد والاتبار شازده حضور دارند و اساسن یک پای قضیه هستند... در طول تاریخ... و من به آن متفکر عزیزی که می گفت ملت ما یک ... به قشر... بدهکاری داشتند که حالا ادا شد, انتقاد دارم! می دانم جایش اینجا نیست اما من هم یکی از همین آحاد , حافظه ای دارم در حد جلبک!

ما چگونه ما شدیم

فخرالنساء گفت:ببینید , اگر بخواهیم خودمان را بشناسیم باید از اینجاها شروع کنیم, از همین اجداد.

شازده در ص16 در همان حالات خلسه وار یک دفعه فریاد می زند: باید کاری بکنم. در ص60 می فهمد که باید شروع بکند و دوباره بلند می گوید: ازکجا؟ شازده تلاش می کند مطابق توصیه زنش در این لحظات آخر عمل کند و مثلن بفهمد که پشت ذهن پدربزرگ چه می گذشته است... این سفر کوتاه برای خودش چندان ختم به نتیجه نمی شود چرا که آخر سر خودش هم برای خودش قابل شناسایی نیست اما همراهی این سفر کوتاه ممکن است که خواننده را خفت کند که واقعن ما چگونه ما شدیم؟

صحنه به یاد ماندنی

صحنه به یادماندنی برای من روش روایت مرگ پدربزرگ و مادربزرگ و پدر و مادر بود که بسیار حرفه ای و قشنگ بود (پدر مچ دست خسرو را محکم گرفت...پدر مچ دست شازده را نگرفته بود. یا بود و نبود مادربزرگ و یا گریه کرد نمی کرد مادر...)