مارگریتا دلچه‌ویتا – استفانو بنی

«مارگریتا» راوی اول‌شخص داستان، نوجوان چهارده پانزده ساله‌ایست که به همراه خانواده در حومه یکی از شهرهای ایتالیا زندگی می‌کند. او دختری کتاب‌خوان، خیال‌پرداز، طناز و حاضرجواب است. یک سمت خانه‌ی آنها مجاور جاده کمربندی شهر است و سمت دیگر علفزاری است که به یک جنگل کوچک و رودخانه منتهی می‌شود. مارگریتا روایتش را از شبی آغاز می‌کند که ساخت‌وساز خانه‌ای مدرن در همسایگی آنها آغاز می‌شود و او دیگر نمی‌تواند از پنجره اتاقش ستاره‌ها را ببیند. پس از آن به سراغ معرفی افراد خانواده‌اش می‌رود: «فائوستو» پدرِ خانواده که ایام بازنشستگی‌اش را با تعمیر لوازم قدیمی خانه سپری می‌کند، او انباری پر از وسایل کهنه دارد و مخالف دور ریختن چیزهای قدیمی است. «اِما» مادرِ خانواده زنی خانه‌دار است و در امر آشپزی صاحبِ سبک است و تخصصش استفاده از باقی‌مانده غذاها در وعده‌های بعدی است، او عاشق دیدن چندین و چندباره یک سریال عاشقانه و اشک ریختن پای آناست. «جاچینتو» 18ساله برادر بزرگتر، که طرفدار متعصب یکی از دو تیم فوتبال شهر است و حتی روی بازویش لوگوی تیم مورد علاقه‌اش را خالکوبی کرده است. «ارمینیو» 12ساله برادر کوچکتر، نابغه‌ای خاص که در کنار بازی‌های کامپیوتری اهل اختراع و آزمایش‌های عجیب و غریب است. «سقراط» اسم یا لقب پدربزرگ خانواده است که در اتاق زیر شیروانی زندگی می‌کند و نگاه خاصی به دنیا دارد مثلاً معتقد است که ما با سم و غذاهای فاسد احاطه شده‌ایم ولذا برای واکسینه کردن خودش در مقابل این غذاها، به طور مرتب پنیر فاسد و آب وایتکسی و چسب و... مصرف می‌کند!

«بعدش نوبت مى‌رسه به خود من، مارگریتا دُلچه‌ویتا. پونزده سالمه. بورم، با موهاى فرفرى کمى عجیب. راستش موهام شبیه یه زمین کشت ماکارونى پیچ‌پیچیه. چشم‌هاى آبى و فریبنده‌اى دارم اما یه کم وزنم زیاده. دوست دارم از اون جین‌هاى تنگ و فاق‌کوتاهى بپوشم که ناف آدم بیرون مى‌افته. اما اون بارى که امتحان کردم، شلوارم تو اتوبوس تو تنم ترکید و سه نفر رو با ترکش دکمه‌هام زخمى کردم. بعضى وقت‌ها فکر مى‌کنم باید رژیم بگیرم اما بعدش فکر مى‌کنم اگه لاغر بشم همیشه تو هول و هراس اینم که مبادا دوباره چاق بشم. عوضش الان خیالم راحته. درس‌هاى مدرسه‌ام خوبن و مى‌خوام وقتى بزرگ شدم شاعر بشم. تخصص من تو شعرهاى افتضاحه. خوب فکر کنین: دنیا پر از شاعرهاى متوسطه اما یه شعر واقعاً افتضاح نادره.»

آنطور که از ظواهر امر برمی‌آید علیرغم همه‌ی کم و کاستی‌ها، زندگی این خانواده بر مدار قابل قبول و متعادلی قرار دارد اما با اتمام ساخت و ساز خانه‌ی همسایه و ورود آنها این تعادل به هم می‌خورد. همسایه جدید نمونه‌ای از آن خانواده‌های تکنولوژی‌زده و مصرف‌گراست؛ همنشینی این دو خانواده سبب می‌شود تغییراتی شگرف در سبک زندگی متعادل خانواده‌ی مارگریتا می‌شود... مثلاً تا حدی که پدر بخش زیادی از وسایل کهنه را دور بریزد و جاچینتو تیم مورد علاقه‌اش را عوض کند!

درونمایه‌های داستان را می‌توان در قالب مفاهیمی همچون «زوال کودکی»، تغییر سبک زندگی و «مصرف‌زدگی» در دنیای نو و یا بطور کلی تأثیر «تکنولوژی» و دنیای مدرن در عرصه‌های مختلف زندگی انسان طبقه‌بندی کرد که در ادامه مطلب به گوشه‌ای از آنها خواهم پرداخت. با کنار هم قرار دادن اصطلاحاتی که داخل گیومه گذاشته شده، من به یاد «نیل پُستمن» و نظریاتش افتادم که قرابت زیادی با این داستان دارد.

******

استفانو بنّی نویسنده، شاعر و روزنامه‌نگار ایتالیایی، متولد سال 1947 است. از میان آثار او مجموعه داستان‌های «کافه زیر دریا»، «دیگر تنها نیستی» و «دزد» به فارسی ترجمه شده است. مارگریتا دُلچه‌ویتا در سال 2005 منتشر شده است و طنز دلنشینی دارد و از حیث نگاه منتقدانه‌ای که به برخی ظواهر و عواقب دنیای مدرن دارد رویکرد آن را می‌توان در زُمره پست‌مدرن طبقه‌بندی کرد.

مشخصات کتاب من: ترجمه حانیه اینانلو، انتشارات کتاب خورشید، چاپ دوم شهریور 1388، شمارگان 1100 نسخه، 261 صفحه.

.........

پ ن 1: کتاب را چند سال قبل خریدم و فرصت خواندنش در این روزها دست داد... وقتی شدیداً گرم داستان بودم ناگهان با فقدان صفحات 161 تا 176 روبرو شدم! ضربه‌ی گیج‌کننده‌ای بود اما وقتی با انتشارات تماس گرفتم با برخورد بسیار مناسب مدیر فروش انتشارات و به مدد تکنولوژی، وقفه‌ای پیش نیامد و داستان ادامه پیدا کرد. این را گفتم که اگر در ادامه مطلب از تکنولوژی نالیدم فضای طنزگونه‌ای خلق شود که با داستان همخوانی داشته باشد!

پ ن 2: نمره من به کتاب 3.8 از 5 است. (نمره در گودریدز 3.7 و در سایت آمازون 4.6) (گروه A)

پ ن 3: کتاب بعدی طبق نتایج انتخابات گذشته «گورستان پراگ» از اومبرتو اکو خواهد بود. البته تا خوانده شدن و آماده شدن مطلبش سری به موارد دیگر خواهم زد!

زوال کودکی دنیا

مارگریتا دختربچه‌ای است که در آستانه خداحافظی با دوران کودکی است؛ فرایندی که در حالت طبیعی از یکی دو سال قبل شروع و تا یکی دو سال بعد به سرانجام می‌رسید اما در طول زمان روایت که زمان بلندی هم نیست این مسیر طی می‌شود و در انتها هم راوی و هم دوست خیالیش (دختربچه غبار) طی بیانیه‌هایی جداگانه از نابودی کودکی (هم کودکی بچه‌ها و هم کودکی دنیا) شکایت می‌کنند:

«نمی‌دونم کی هستم ولی می‌دونم دیگه کی نیستم. دیگه نه بچه‌ام، نه خواهرِ بدبختِ تو و نه یه نوجوون و نه هیچ کدوم از اسم‌هایی که به گذشته‌تون می‌دین. ظرف چند سال، کودکی طولانی دنیا رو کشتین؛ اون کودکی مال همه بود ولی شما دزدیدینش. دیگه هیچ بچه‌ای وجود نخواهد داشت. به سرعت بزرگ می‌شیم تا از خودمون در برابر شما دفاع کنیم. تا چند سال دیگه یاد می‌گیریم چطور از سلاح‌های شما استفاده کنیم... »

مارگریتا میراث این پیر شدن ناگهانی دنیا را فرزانگی و بخشندگی نمی‌داند بلکه آن را خودخواهی و ناامیدی می‌بیند.

کودکانی که شتابان بزرگ می‌شوند

پُستمن در کتاب زوال دوران کودکی انگشت اشاره‌اش را به سمت رسانه‌ها و بالاخص «تلویزیون» می‌گیرد و معتقد است که برنامه‌های تلویزیونی خصلت کودکانه کودکان را کاهش می‌دهد و تصورات و تخیلات آنان را با رویاهای بزرگسالان آغشته یا جایگزین می‌کند و بدین‌ترتیب ما با موجوداتی روبرو خواهیم بود که گویی از درون روروک به دنیای بزرگسالان جهش کرده‌اند. البته این کتاب در سال 1982 منتشر شده و نویسنده در سال 2003 از دنیا رفته است و طبعاً با گوشی‌های همراه و گسترش فضای مجازی برخوردی نداشت!

مقاله‌ای دو صفحه‌ای و کوتاه در مورد نظریات نیل پُستمن را در اینجا بخوانید.

مصرف‌گرایی و تلویزیون

آمدن همسایه جدید (خانواده دل‌بنه) سرآغاز تحولات است. این خانواده در داستان خانواده‌ای مدرن و آلامد و مصرف‌گرا توصیف می‌شود؛ خانه‌ای مکعبی با دیوارهای شیشه‌ای، لوازم خانگی لاکچری و تلویزیون بسیار بزرگ و... و... که همگی با آن آشنایی کامل داریم! آقای دل‌بنه یک تاجر است و تقریباً همه‌چیز از بازی‌های کامپیوتری و کلاه‌گیس گرفته تا اسلحه در برنامه تجاری او جا دارد. او به درستی اعتقاد دارد که «مصرف» موتور محرک صنعت و اقتصاد است:

آروغ کوچیکی زد و گفت:«من عقیده دارم درسته که آدم باید به چیزهای کهنه بها بده، اما اقتصاد برای رشد نیاز به چیزهای جدید داره. مثلاً خود تو فائوستو، اینکه دوچرخه‌ها و آهن‌پاره‌ها رو تعمیر می‌کنی قابل تقدیره. اما اگه همه مثل تو باشن، کارخونه‌های دوچرخه‌سازی بسته می‌شن و در نتیجه کارخونه‌های وابسته به اونها هم ورشکست می‌شن، حالا از شبکه تجارت بگذریم. در اون صورت ما دیگه یه کشور صنعتی نیستیم.»

طبیعتاً برای رشد بیشتر می‌بایست بازارهای جدیدی خلق کرد و این امر مستلزم آن است که نیازهای جدیدی در بازارهای هدف ایجاد شود و اینجاست که تلویزیون نقش تأثیرگذار خود را ایفا می‌کند. دوگانه‌ی تلویزیون-کتاب از دوگانه‌هایی است که در داستان حضور موثری دارد و نوک تیز نقد نویسنده به سمت این رسانه تصویری نشانه رفته است. البته روندهای اخیر نشان می‌دهد زمان‌هایی که از سبد تلویزیون خارج می‌شود احتمال کمی دارد که وارد سبد کتاب گردد.

آیا روند تغییرات در دنیا به سمت زندگی بهتر است؟

سیاستمداران همگی به دنبال ساختن فردایی بهتر هستند، تولیدکنندگان کالاهای مختلف به صورت عملی به دنبال تحقق بخشیدن رویای فردای بهتر هستند... مطمئناً کسانی که در صنعت اسلحه‌سازی فعال هستند نیز به دنبال فراهم ساختن دنیای بهتر هستند!... در این داستان نیز، بزرگترها چنین هدفی دارند. با این اوصاف و با توجه به اینکه همه‌ی ابنای بشر به دنبال چنین هدف والایی هستند آیا روزهای خوشی در انتظار بشر است؟ جواب دادن به این سؤال ساده نیست، هر پیشرفتی در هر زمینه‌ای با خود تبعاتی به همراه دارد که گاه کاملاً ناغافل هستند... در همین لحظه نویسنده وبلاگ از قوطی آب‌معدنی جرعه‌ای آب می‌نوشد... آیا اولین کسانی که ظروف پلاستیکی را ابداع کردند چنین حجمی از آلودگی زیست‌محیطی را پیش‌بینی می‌کردند؟ و کثیری مثال‌های دیگر ... در همین زمینه این کتاب را دوست دارم بخوانم و در انتظار بیرون آمدن ترجمه آن هستم اما عجالتاً به سراغ پاسخ استفانو بنی در این کتاب برویم... ایشان در زمره کسانی است که به آینده بشر بدبین هستند:

«مامان که از سروصدا متوجه شده بود هنوز نخوابیدم، اومد پیشم. حتماً فهمیده بود مضطربم چون بهم گفت آروم باش، همه چیز درست می‌شه. سکوت کردم. چه جوابی می‌تونستم بدم؟ وقتى بچه‌ها رشد مى‌کنن و آدم بزرگ مى‌شن، خیلى زود مى‌فهمن اون چیزى که از بچگى بهشون مى‌گفتن، درست نبوده، اما با این وجود بازم اون دروغ قدیمی رو به بچه‌هاشون می‌گن. به این معنى که همه می‌خوان یه دنیاى بهتر براى بچه‌ها بسازن. این چیزیه که نسل به نسل گشته و نتیجه‌اش شده این کره‌ٔ زمین، این تاول چرکینِ نفرت.»

برش‌ها و برداشت‌های کوتاه

1) یکی از سوالاتی که برای خواننده پیش می‌آید علت نقل مکان خانواده دل‌بنه به این منطقه از حومه شهر است. لنورا (همسر دل‌بنه) علت را نیاز آنها به آرامش و سرسبزی طبیعت عنوان می‌کند (ص39) که تقریباً همان علتی است که همه‌ی ما در شرایط مشابه عنوان می‌کنیم اما ایشان اولین کاری که می‌کنند قطع درخت بزرگ سپیدار است! و سپس حیاط خود را پر از درختان و گل‌های مصنوعی می‌کنند. این شاید کمی اغراق‌آمیز باشد اما به این فکر کنید که هر کدام از ما چه میزان در نابودی طبیعت نقش بازی می‌کنیم.

2) «اون مردها و زن‌ها و پسرها و دخترهایی که اونجا نشسته بودن همه‌شون حق داشتن. و هرچی بیشتر صحبت می‌کردن، بیشتر به این باور می‌رسیدن. و حق اونا روی تمسخر، تخریب شخصیت و تحقیر آدمای دیگه شکل گرفته بود. هر چی بیشتر حرف می‌زدن، این حق بیشتر گُل می‌کرد و بیشتر می‌خواست جای خودش رو با حرف، تهدید و ادا و اطوار باز کنه. و اونای دیگه، یعنی طرف مقابل، که حق نداشتن، مدام دورتر و ناچیزتر می‌شدن. به اونور خیابون هم که نگاه می‌کردی، می‌دیدی که تو کافهٔ روبرویی هم مردم دیگه‌ای نشستن و اونها هم حق دارن. فقط یه منطق غول‌آسا وجود داشت که دنیا رو به دو دسته تقسیم می‌کرد: اونایی که حق دارن، یعنی همه و دیگران، که بازم یعنی همه.»

3) تغییر زیربنایی در افکار پدر خیلی زود رخ می‌دهد... کاش کمی در این زمینه معطل می‌کرد چون در عالم واقع آدم‌ها خیلی سخت چنین تغییراتی می‌کنند بخصوص ماها که سنی ازمان گذشته است!

4) از حدود صفحه 120 داستان به نظر من داستان دچار لرزش می‌شود، جایی که در علت استقرار همسایه جدید تشکیک می‌شود و جبراً داستان به سمتی می‌رود که پایان دادن صحیح و سالم آن سخت می‌شود. به نظرم نویسنده نمی‌تواند از وسوسه طرح موضوعات کلانی که در ذهنش است چشم بپوشد و از طرف دیگر اسکلتی که بنا شده است توانای تحمل بارهای اضافی و آنچنانی را ندارد. کاش خانواده دل‌بنه همان خانواده‌ی مدرنِ مصرف‌گرای اندکی نژادپرست باقی می‌ماند و سراغ کار گذاشتن شنود و انبار کردن تسلیحات و تشکیل فرقه و... نمی‌رفتند. قرار نیست در قالب یک داستان به تمام عوارض مدرنیته بپردازیم.

5) ممکن است از نگاه خواننده، نوع روایتِ راوی با سن او مطابقت نداشته باشد و کلمات و جملاتی به کار ببرد که خیلی متناسب دختری چهارده پانزده ساله نباشد اما باید توجه داشته باشیم که اتفاقاً موضوع داستان یا یکی از مهمترین مؤلفه‌های آن همین کودکانی هستند که خیلی زود وارد دنیای بزرگسالی می‌شوند، لذا به نظرم از این زاویه اشکالی به داستان نمی‌توان وارد آورد.

6) در حالی که تو چشاش اضطراب موج می‌زد، گفت: «اما مردم چی می‌گن؟ اونا ما رو می‌بینن. آداب‌دونی مهمه، سر و وضعمون هم مهمه. همون‌طور که ماری‌لو تو قسمت صد و دوازدهم می‌گه: ما اون چیزی هستیم که به نظر می‌رسیم.» ... بله این مشکل کمی نیست! و علیرغم همه تلاشی که در این رابطه انجام می‌دهیم باز هم همان‌طوری که می‌خواهیم به نظر برسیم، به نظر نمی‌رسیم!

7) مصرف بیشتر برای جوامعی که خودشان تولید‌کننده کالا هستند ممکن است چندان مضر نباشد (منهای مشکلات زیست‌محیطی و تبعات اجتماعی آن!) اما برای جوامعی که سهم عمده‌ای از کالاهای مصرفی‌ خود را وارد می‌کنند طبعاً کوبیدن بر این طبل خنده‌دار است. از این زاویه تقریباً همه سریال‌های تلویزیونی ما طنز است!