در انتظار گودو – ساموئل بکت

استراگون و ولادیمیر دو آشنای قدیمی، دو آدم فقیر و بی‌خانمان هستند که در غروب یک روز، در جایی بیرون از شهر، در کنار یک درخت خشکیده، به یکدیگر می‌رسند. قراین نشان می‌دهد که آنها روزهای زیادی یکدیگر را در همین مکان ملاقات کرده‌اند. آنها در واقع کار خاصی در این مکان انجام نمی‌دهند جز انتظار برای آمدن شخصی به نام "گودو"... گودویی که قرار است با آمدنش زندگی آنها را متحول ‌کند. آنها گرسنه و درب‌وداغان هستند اما با همه این احوالات منتظر گودو هستند تا از این نکبت خلاص شوند. گودویی که اگر هم بیاید آنها قادر به شناسایی‌اش نخواهند بود... نه زمان آمدنش مشخص است و نه مکان آمدنش... در طول نمایش متوجه می‌شویم که آنها روزهای زیادی (حدود نیم قرن) در انتظار گودو بوده‌اند و پس از این هم خواهند بود.

انتظار آنها به نحویست که جلوی هر حرکتی را می‌گیرد. استراگون و ولادیمیر هیچ تلاش خاصی برای خروج از وضعیتی که بدان دچار شده‌اند را انجام نمی‌دهند و فقط انتظار دارند با آمدن گودو چنین تحول مثبتی برای آنها رخ دهد. آنها شاید گاهی تصمیم به انجام کاری بگیرند اما هربار به طریقی از انجام آن طفره می‌روند. در واقع آنها مثال‌های بسیار خوبی هستند برای امسال که مزین به نام "اقدام و عمل" شده است.

معروف است درخصوص ماهی قرمز که حافظه بلندمدت ندارد و حافظه‌اش در حد یک روز می‌باشد ولذا هر روز برای او روز جدیدی است و به عبارتی همه‌چیز برای او جدید است. این موضوع برای او احتمالاً شرایطی را رقم می‌زند تا همیشه با شگفتی و لذت و هیجان... به زندگی ادامه دهد (حداقل تخیلات ما در مورد آنها اینگونه است!) اما انسان... با وجود تلاش برای ساختن دنیایی که مدام در حرکت و نوبه‌نو شدن است و کسب موفقیت‌هایی در این زمینه، گاه نمی‌تواند از احساس تکرار و بی‌معنایی و بیهودگی دنیا فرار کند.

فروکاستن مفهوم گودو به خدا یا مفاهیمی از این دست (مسیح و منجی و...) به نظرم خطاست. آیا دنیا برای غیرمذهبی‌ها جور دیگری می‌چرخد؟ آیا برای آنها هیچ گودویی قابل تصور نیست؟ نمایشنامه اتفاقاً یک وضعیت عام را مد نظر دارد و همه انسانها به‌نوعی در انتظار گودوهای خود هستند چه مذهبی و چه غیرمذهبی... گودو می‌تواند هر رویای کوچک و بزرگی باشد. این همه تبلیغ شده و می‌شود که رویاهای خودت را داشته باش، هدف داشته باش توی زندگی، هرچه بزرگتر بهتر و... این روایت می‌گوید داشتن رویا و هدف موجب خلاصی از یکنواختی و روزمرگی و احیاناً معناباختگی نمی‌شود لیکن از آنجایی که استراگون و ولادیمیر هیچ تلاشی برای خروج از وضعیتشان نمی‌کنند ما می‌توانیم کماکان مثل سابق رفتار کنیم و وضعیت اسفناک آنها را ناشی از عدم تلاش‌شان بدانیم و با خود زمزمه کنیم که انشاءالله گربه است!

*****

ساموئل بکت (1906 – 1989) نویسنده ایرلندی برنده نوبل ادبیات در سال 1969 است. او در یک خانواده پروتستان به دنیا آمد هرچند بعدها معتقد باقی نماند. نویسنده‌ای که به بدبینی مشهور است و البته در کارهایش مایه‌های طنزی خاص قابل مشاهده است. اظهار نظر او در همین رابطه قابل توجه است:

"اگر بدبینی یعنی حکم دادن به اینکه بدی برخوبی پیروز می شود،پس من با توجه به بی میلی وعدم صلاحیتم نسبت به صدور حکم(مطلق) بدبین نیستم. من تنها برحسب تصادف به بدی بیشتر از خوبی برخوردم."

از کارهای او 8 اثر در لیست 1001 کتاب حضور داشت که در ویرایش آخر به 3 عدد کاهش یافت (مالون می‌میرد، مالوی، مورفی). در انتظار گودو یکی از معروف‌ترین نمایشنامه‌های اوست که به‌نوعی یکی از سرسلسله‌های تئاتر ابزورد محسوب می‌شود. این اثر حدود 6 بار به فارسی ترجمه شده است که با توجه به شهرت آن به نظرم در این‌خصوص کم‌کاری صورت پذیرفته است!

مشخصات کتاب من: مترجم علی باش، نشر پیام امروز، چاپ اول 1388، تیراژ 1100نسخه، 119صفحه

....................................

پ ن 1: نمره من به کتاب 4.2 از 5 است. (در سایت گودریدز 3.8 از مجموع 99765 رای و در سایت آمازون نیز 3.9 کسب نموده است)

 

ترجیح امیدواری

در چند نوبت استراگون و ولادیمیر با توجه به جمیع شرایطی که به آن دچار هستند تصمیم به خودکشی و خلاص کردن خود می‌گیرند اما هر بار به طریقی از این کار صرف‌نظر می‌کنند. آنها ترجیح می‌دهند که منتظر بمانند و صبر پیشه کنند و "تصمیم" نگیرند. قطعاً تصمیم‌گیری و عمل به آن استرس خاص خودش را خواهد داشت ولی ارجاع مسئولیت این کار به دیگری آرامش‌بخش نیز هست.

استراگون: بیا کاری نکنیم. مطمئن‌تره.

ولادیمیر: بیا صبر کنیم و ببینیم چی می‌گه.

استراگون: کی؟

ولادیمیر: گودو.

استراگون: خوب فکریه.

ظاهراً آدمیان در رویارویی با وضعیت‌های معناباخته دوست دارند به سویه مثبت قضیه امید ببندند. در ابتدای نمایشنامه ولادیمیر به روایتی از انجیل استناد می‌کند که در آن دو دزد در کنار مسیح به صلیب کشیده می‌شوند. در یکی از انجیل‌ها روایت شده است که یکی از این دزدان به واسطه عیسی نجات پیدا می‌کند اما در روایت دیگر انجیل‌ها صحبتی از نجات یکی از آنها نشده است. ولادیمیر این سوال را طرح می‌کند که مگر نه اینکه راویان این چهار انجیل همگی همان دور و بر بوده‌اند و حادثه‌ی واحدی را مشاهده و نقل کرده‌اند پس این تفاوت از چه روست و از آن مهم‌تر چرا ما آن روایتی که احتمالش یک‌چهارم است را قبول کرده‌ایم!؟ علت به‌زعم من این است که ما انسانها دوست داریم امیدوار بمانیم! دوست داریم که راه خلاصی باز باشد تا بتوانیم با دغدغه کمتری به زندگی ادامه بدهیم.

فرار از گیجی و مسئله!

ولادیمیر در ابتدای پرده‌ی اول گویا به یک شهود رسیده است؛ "دارم کم‌کم به نتیجه می‌رسم" و واقعاً در یک زمان‌هایی به جمعبندی دقیقی از زندگی خودشان نزدیک می‌شود و حتا همان اوایل ذکر می‌کند که کاش خیلی وقت قبل خودشان را خلاص می‌کردند (خودکشی از بالای برج ایفل). این اتفاق همچنین در ابتدای پرده دوم و به هنگام خواندن شعری در خصوص سگی که به مطبخ می‌آید رخ می‌دهد که این شعر حکایت دقیقی از دور و تسلسل زندگی و پوچی و بی‌معنایی آن است. او به چنین درکی نزدیک می‌شود اما کم‌کم خودش را با مقولاتی نظیر صبر و انتظار توجیه می‌کند و به درجه‌ای می‌رسد که رفیقش را نیز گاهی با تکیه به تغییراتی که واقعاً رخ داده است و گاهی به وسیله تغییراتی که معلوم نیست واقعاً رخ داده باشد توجیه کند و حدود ده بار در مقابل اعلام نظر استراگون برای رفتن او اعلام می‌کند که نمی توانیم برویم چون اینجا منتظر گودو هستیم.

ولادیمیر در اواخر کار وقتی به حقیقتی که در اتفاقات واقع شده نهفته است می‌اندیشد و به رفیقش که در حال چرت زدن است نگاه می‌کند کل فرایند زندگی را به زاده شدن بر سر قبر تشبیه می‌کند (البته با عنایت به سخنان قبلی پوزو) و مرگ از ته قبر با یک انبر ما را می‌گیرد و از رحم مادر بیرون می‌کشد و به سمت انتهای قبر می‌کشاند و ما در این میان لحظاتی فرصت داریم که پیر شویم! در حین این فرایند پیر شدن جیغ و داد و نک و نال زیادی می‌کنیم اما کار خاصی نمی‌کنیم چون "عادت" کرختمان کرده است و همچنین می‌ترسیم که گرفتار مسئله غامض‌تری بشویم. در همین راستا به این سوال که در نمایش مطرح می‌شود فکر کنیم: چرا وقتی پوزو صحبت می‌کند و پیپ می‌کشد و غذا می‌خورد و... لاکی چمدان و بارها را زمین نمی‌گذارد؟ به نظر می‌رسد سنگینی بار چمدان‌ها معنابخش زندگی اوست که عدم احساس آن موجب گیج شدن او می‌گردد. البته می‌توان گفت وضعیت او مشابه دیگران است... آنها هم به محض نزدیک شدن به ماهیت زندگی‌شان دچار گیجی می‌شوند و گودو و امید به آمدنش آنها را از گیجی خلاص می‌کند.

ولادیمیر وقتی در اواخر به چهره خواب استراگون نگاه می‌کند می‌گوید حتماً به من هم کسی نگاه می‌کند و در مورد من هم کسی می‌گوید این که خوابه، هیچی نمی‌دونه، بذاریم بخوابه... به گمانم به دلایل بالاست که ولادیمیر خوابیده به نظر رسیدن و وارد مسئله نشدن را ترجیح می‌دهد.

نکات متفرقه اما کلیدی برای تمرین بیشتر!

1-      مشکل از این دنیاست یا از انسان!؟ از پوتین است یا از پا!؟

2-      لاکی با طنابی بر گردن... حمل می‌کند و حمل می‌کند، به دستورات عمل می‌کند و گاهی که به او اجازه می‌دهند سخن می‌گوید و می‌رقصد و فکر می‌کند! این وضعیت خیلی آشنا نیست!؟

3-      این بندگان خدا لذتی از زندگی نمی‌برند. تصور کنید تنها حرکتی که ممکن است برخی از اندام‌ خاصشان بکند بر سر دار است و وقتی این را به طنز برای خود تکرار می‌کنند به طرز زیبایی به فکر دار زدن خود می‌افتند! زندگی‌ای چنین مزخرف، بدون گودو قابل تحمل است!؟

4-      همدردی اولیه آن دو با لاکی قابل توجه است. احساسی که به مرور سست می‌شود و به مجیزگویی پوزو منتهی می‌شود. علت چیست!؟ یکی از علل آن آیا می‌تواند این باشد که آنها از فردیت و حقوق فردی خود صرف‌نظر کرده‌اند ولذا به لقمه‌ی حاضر و آماده‌ی قدرتمندان تبدیل شده‌اند!؟

5-      سه شخصیت دیگر نمایشنامه (پوزو، لاکی و پسربچه) نه تنها در هر دو پرده حضور دارند بلکه شواهد نشان می‌دهد حضور آنها نیز دایمی و روزمره است. تکرار و روزمرگی در این سه شخصیت نیز قابل مشاهده است. اگر به زندگی از زاویه هر کدام از آنها نگاه کنیم خواهیم دید که این قضیه حالتی عام دارد! کودک هم هر روز پیغامی را تکرار می‌کند و آیا او نیز با ایمان به همین پیغام بزرگ نخواهد شد!؟

6-      قانون ثبات پوزو: اشک در جهان کمیت ثابتی دارد. پس اگر در جایی اشک کم شد حتماً در جایی دیگر زیادتر شده است! پس اگر یک نسل را در نظر بگیریم میزان نهایی بدبختی و خوشبختی‌اش عدد ثابتی است و با نسل‌های آتی و قبلی یکسان... البته این قانون گیر و گور زیاد دارد! ولی می‌خواهد نشان بدهد که از نظر این افراد امکان بهبود کلی وجود ندارد و لذا  نباید دنبال انقلاب و اینها باشید. آیا این تز برخی سواره‌ها نیست!؟

7-      پوزو به نوعی آنها را تشویق به انتظار می‌کند آیا این قضیه در راستای موقعیت اجتماعی و حفظ آن است!؟

8-      پسربچه از طرف چه کسی و برای چه کسی پیغام می‌آورد!؟ کودک در هر دو پرده وقتی به آنها می‌رسد خطابش آقای آلبرت است و می‌دانیم که هیچ‌کدام از آنها آلبرت نیستند آیا از آنجایی که دوست دارند امیدوار باقی بمانند خودشان را مخاطب پیغام می‌دانند!؟

9-      سخنرانی لاکی شما را به یاد خیلی از مقالات و سخنرانی‌ها به‌خصوص در حوزه علوم انسانی و علوم اجتماعی نمی‌اندازد!؟

10-   شاید قدرت و ثروت هم نتواند وضعیت زندگی و معناباختگی دنیا را تغییر دهد اما خب چه اشکالی دارد حالا که در این دنیای عن! گیر کرده‌ایم با رفاه بالا گیر کنیم!! فقط باید یادمان باشد که از دست دادن زمان مساوی است با بر باد دادن عمر...