مقاومت شکننده12- این پول‌ها خوردن نداشت خانم دلُوِی!

دور اولی که کتاب خانم دلُوِی را خواندم (همین دو هفته‌ی قبل) با خودم گفتم این چی بود! با یک ضرب و زوری خودم را به انتها رساندم... اما بار دوم به مدد دوپینگ‌هایی که در انتهای کتاب بود، جذابیت‌های خاص خودش را دارد و به همین خاطر احتمالاً یک هفته دیگر با هم هستیم. لذا فرصت هست که "مقاومت شکننده" را در ادامه مطلب پیش ببرم.

پ.ن: برای دسترسی به قسمت‌های قبلی کافیست روی برچسب مقاومت شکننده کلیک کنید.

 

چند نکته اقتصادی

1-     تراز تجاری ایران در زمان شاه‌عباس‌صفوی مثبت بود... جانشینان او البته اهل‌حرم بودند و تراز را ناتراز کردند و خزانه خالی شد و بعد هم سقوط! در زمان محمود و اشرف و نادر و اکثر زمان‌های قرن هجدهم اصلاً تجارتی نبود که تراز داشته باشد. اما بعد از ثبات و تثبیت قاجار، تجارت نیز دوباره جوانه زد اما خیلی زود و به مرور به نفع روسیه و انگلستان منفی شد و این سرآغاز وابستگی بود.

2-     یکی از علل بند فوق می‌تواند از بین رفتن زیرساخت‌های تجاری طی یک قرن جنگ و ناامنی باشد. پس از آن هم چندان فرصتی پیش نیامد تا برخی صنایع بومی شکل بگیرد. دولت مرکزی هم ضعیف بود و نمی‌توانست در زمینه گمرکات و حقوق گمرکی تحرک قابل توجهی داشته باشد.

3-     پس از شکست از روس‌ها و در متن عهدنامه‌های دوگانه شرایط خاصی از لحاظ تجاری تحمیل شد که به مرور این شرایط نصیب دولتهای دیگر نیز شد و نتیجه‌اش این شد که ما کم‌کم تبدیل شدیم به بازار مصرف کالاهای روسی و انگلیسی! و شدیم مثال خوبی برای نظریه نظام جهانی والرشتین: صادرکننده‌ی مواد خام و مصرف‌کننده‌ی کالاهای برخی کشورهای هسته نظام جهانی.

4-     در اواسط قرن نوزدهم 27٪ صادرات ایران را پارچه‌های دستباف پنبه‌ای و پشمی و ابریشمی تشکیل می‌داد که 50 سال بعد این میزان به 1٪ کاهش یافت.

5-     حجم مواد خام صادراتی ما در اواخر قرن نوزدهم 5 برابر حجم کالاهای ساخته شده‌ی وارداتی بود اما ارزش پولی همین واردات 3 برابر صادرات بود.

6-     مواد خامی که صادر می‌کردیم اینها بود: تریاک، برنج، پنبه، گندم، توتون و تنباکو، خشکبار، گردو، ابریشم و پشم. نوسان قیمت برخی از این اقلام در ربع آخر قرن نوزدهم جالب است؛ ارزش گندم به یک هفتم ، ابریشم به یک چهارم و تریاک به کمتر از نصف کاهش یافت.

7-     ایران برای تامین برنج مورد نیاز جنوب کشور که از هند وارد می‌شد، دو برابر میزان برنج وارداتی، از شمال برنج به روسیه صادر می‌کرد!!!

8-     غرامت جنگ با روسیه و غرامت‌های دیگر سیر نزولی قدرت مرکزی را سبب شد. امتیازهایی داده می‌شد که هوش از سر شنوندگان می‌پراند! مثلاً لرد کرزن نایب‌السلطنه هند در مورد امتیاز رویتر می‌گوید: کاملترین و خارق‌العاده‌ترین مورد تسلیم تمامی منابع صنعتی یک کشور به خارجیان است، در حدی که کسی خوابش را هم نمی‌دیده تا چه رسد به تحقق آن امید بسته باشد... آن هم در ازای 40 هزار پوند!!!

9-     البته امتیازات رویتر و تنباکو هیچگاه اجرا نشد و چه بسا رقیبانی که دستشان کوتاه مانده بود کمک کردند که جریان اجتماعی برای لغو آنها به وجود بیاید اما غرامتی که بر ذمه دولت قرار گرفت موجب استقراض و وابستگی بیشتر گردید.

10- امتیاز دارسی (نفت) موجی ایجاد نکرد. در سال 1901 در ازای 20هزار پوند این امتیاز واگذار شد. امتیازی که بر اساس آن سیزده سال بعد 40 میلیون پوند (سود سالانه سال 1914) نصیب دولت انگلستان نمود که حدود 50درصد سهام شرکت بریتیش پترولیوم را داشت. سهم ایران در آن سال 2 میلیون پوند بود...حدود دو و نیم درصد!

11-  روسیه هم از اواسط قرن نوزدهم در همین راستای بسط نفوذ اقتصادی تلاش نمود و بسیار هم موفق بود به‌نحوی که در انتهای قرن نوزدهم قدرت برتر در این زمینه در ایران بود. رهنمودهای وزیر خارجه روسیه به سفیر جدیدشان در ایران در سال 1904 خیلی گویاست: مهمترین هدف بلندمدتی که ما در رابطه با ایران دنبال می‌کنیم به شرح زیر خلاصه می شود: محافظت از تمامیت قلمرو شاه، بدین معنی که نه خودمان ادعاها و مطالبات ارضی داشته باشیم و نه به قدرت سومی چنین اجازه‌ای را بدهیم؛ بدین ترتیب تدریجاً تمام نقاط ایران را زیر سلطه خود خواهیم آورد بی‌آنکه علائم ظاهری استقلال آن‌را نقض کنیم یا به ساختار داخلی‌اش دست بزنیم. به تعبیر دیگر، ما وظیفه داریم ایران را از نظر سیاسی مطیع خود سازیم و از این موقعیت بهره‌برداری کنیم، ما ابزار کاملاً قدرتمند اقتصادی را در اختیار داریم، سهم بزرگی از بازار ایران در اختیار ماست، سرمایه‌ها و سوداگران روسی قادرند ایران را بطور انحصاری و آزادانه مورد بهره‌کشی قرار دهند. وقتی این رابطه نزدیک همراه با پیامدهای اقتصادی و سیاسی آن حاصل آید، شالوده‌ای قوی بنا می‌گردد که ما براساس آن فعالیتهای پرثمری انجام خواهیم داد...(مقاومت شکننده ص177).

12- همانگونه که معروف است ایران تبدیل شد به کشوری که همه معایب یک مستعمره را دارا بود اما از مزایای معدود مستعمره شدن مانند ایجاد صنایعی به سود مستقیم استعمارگران یا مقاصد نظامی‌شان، بهبود نظام قضایی و مانند اینها، محروم ماند. جالب است بدانیم که روسیه و انگلیس توافق کردند که در ایران راه‌آهن ساخته نشود!