خشم فیلیپ راث

داستان از آنجایی آغاز می‌شود که راوی برای ما شرح می‌دهد که در چه محیط خانوادگی‌ای بزرگ شده است؛ پدرش قصابی یهودی است و در خانواده کسی از تحصیلات ابتدایی فراتر نرفته است. راوی اما ضمن اینکه در قصابی به پدر کمک می‌کرده, وارد کالج می‌شود. او مصمم است که جایگاه اجتماعی متفاوت از پدرش را به دست بیاورد.

زمان روایت همانگونه که در سطر اول داستان مشخص می‌شود مصادف با جنگ کره است اما این‌که راوی در چه وضعیتی برای ما روایت می‌کند کمی بعدتر روشن می‌شود. راوی تمام تلاشش این بوده است که با نمرات عالی کالج را به پایان برساند تا چنانچه جنگ در آن زمان ادامه داشت, با توجه به نمراتش, در رسته‌هایی به خدمت سربازی اعزام شود که خطر کمتری متوجه او باشد و همانند پسرعموهایش که در جنگ جهانی دوم کشته شدند, جانش را از دست ندهد.

آنطور که از روایت راوی بر‌می‌آید, به مجرد آنکه کمی از جلوی چشم پدرش دور می‌شود, نگرانی‌ها و ترس‌های پدر تشدید می‌شود. او نگران است که برای تنها فرزندش اتفاقی بیافتد که منجر به مرگ او شود ولذا مدام او را کنترل می‌کند که کجا بوده است و چه کار کرده است و...

«پس این بازی‌ها برای چیه, پدر؟» «برای زندگیه, که در آن کوچکترین قدم عوضی می‌تونه عواقب غم‌انگیزی به بار بیاره»

به همین دلیل راوی کالج خود را عوض می‌کند و به شهر دورتری می‌رود تا از دست این رفتار خلاص شود. اما...!

******

این دومین کتابی است که از فیلیپ راث این نویسنده بازنشسته آمریکایی می‌خوانم (یکی مثل همه را اینجا بخوانید). این دو کتاب تشابهات زیادی دارند که مهمترین آن موضوع محوری "مرگ" در هر دو کتاب است. مرگی که از آن گریزی نیست. نکته مشابه دیگر توصیف شدن کودکی به عنوان یک وضعیت "بهشت گونه" است؛ وضعیتی که در آن ترس و نگرانی جایی ندارد حتا اگر سر و کارمان با ساطور و چاقو باشد! اما به مجرد پا گذاشتن به دوران بزرگسالی، ترس و نگرانی از در و دیوار می‌بارد حتا اگر سر و کارمان با درس و کتاب باشد... این مرحله از زندگی به نوعی بعد از اولین مواجهه با مقوله "مرگ" آغاز می‌شود. در "یکی مثل همه" این مواجهه در بیمارستان و مقوله بیماری پدید می‌آید و در "خشم"، جنگ است که این کار را انجام می‌دهد.

فیلیپ راث نویسنده پرکاری بود و نزدیک به 30 رمان در کارنامه کاری خود دارد. چندبار به نوبل نزدیک شد اما... درعوض جوایز مختلف ادبی را به دست آورد. از ایشان 7 کتاب در لیست 1001 کتاب حضور دارد که این دو کتاب جزء آنها نیستند.

پ ن 1: مشخصات کتاب من؛ انتشارات نیلوفر, ترجمه فریدون مجلسی, چاپ اول 1388, تیراژ 2200 نسخه, 190 صفحه, 3800 تومان.

پ ن 2: نمره کتاب از نگاه من 3.8 از 5 می‌باشد. (در سایت گودریدز 3.6 از 5)

پ ن 3: ادامه مطلب خطر لوث شدن را دارد.

پ ن 4: بخش‌هایی از داستان به طور طبیعی! سانسور شده است و این سانسورها تاثیرگذار است و آدم را دچار انحراف می‌کند! به‌خصوص آن کلمه مهرورزی!! که بیشتر ما را به یاد دولت قبل می‌اندازد!! ذهن خواننده به نوعی سردرگم می‌شود که این مهرورزی از نوع غایی آن است یا ابتدایی! ولی چنانچه در منابع انگلیسی جستجو کنید خواهید دید این مهرورزی یک امر بینابینی و خاص است!

پ ن 5: جملات آبی مثل همیشه نقل قول از خود کتاب است و جملات قرمز نقل قول‌هایی از نویسنده کتاب است که نقل‌قول‌های این مطلب که به رنگ قرمز آمده است از wikiquate استخراج شده است.

 

  

یک مرد یهودی که والدینش هنوز زنده‌اند، همانند یک پسر پانزده ساله است و تا آنها نمیرند پانزده ساله باقی می‌ماند.

جمله بالا از راث که نویسنده‌ای یهودی‌الاصل است نقل شده است. همین آشنایی اندکی که من با راث دارم موید آن است که ایشان با مقوله مذهب سر سازش ندارد و جملاتی که از او در اینجا نقل شده است گویای همین امر است. در این کتاب هم شخصیت اصلی گرچه در خانواده‌ای یهودی و مومن بار آمده است (پدرش قصاب کاشر است که باصطلاح گوشت حلال به مشتریان می‌دهد) اما یک جوان شیفته راسل است. در بخش اول اشاره شد که پدر مدام دچار ترس و نگرانی درباره فرزندش است و این قضیه استقلال پسر را کاملن تحت‌الشعاع قرار داده است؛ یک انتخاب می‌تواند باقی‌ماندن در پانزده‌سالگی! باشد و انتخاب دیگر دور شدن از محیط خانواده. راوی البته راه دوم را در پیش می‌گیرد.

رفتار پدر می‌تواند در چند چیز ریشه داشته باشد:

الف) جنگ و پیامدهای آن در کنار تجربه‌های خانواده از این امر...

ب) نگرانی‌های اقتصادی در نتیجه عدم اقبال مشتریان سابق به قصابی که به دلیل کم‌شدن تقید خانواده‌های مذهبی برای تهیه گوشت حلال... که البته این هم از پیامدهای جنگ است.

ج) بالا رفتن سن و کاهش سلامتی و احساس ضعف که منجر به چسبیدن به حیطه شخصی تا مبادا این قلمرو را نیز از دست بدهد.

راوی هم همانند پدرش دغدغه گریز از مرگ را دارد. هدف او همانطور که گفتم شاگرد اول شدن است و در سال اول کالج هم به آن دست یافته است (کالج سال اول نزدیک خانه‌شان است) اما برای رهایی از نگرانی‌های ترس‌آلود پدر، خودش را به کالجی کیلومترها دورتر منتقل می‌کند... کالجی که او صرفن با توجه به عکس روی کاتالوگش آن را انتخاب کرده است. او برای رفتن به کالج جدید از پس‌اندازش لباسی جدید می‌خرد و تصمیم دارد زندگی جدیدی آغاز کند و به قول خودش به "بچه قصاب بودن" خودش پایان دهد. رشته‌ای را هم که می‌خواهد در آینده ادامه دهد در همین راستا انتخاب کرده است:

تنها چیزی که از حقوقدان شدنم می دانستم این بود که تا جایی که امکان داشت انسان را از یک عمر کار در پوشش پیشبندی بویناک پوشیده از خون دور نگاه می داشت...

اما از بخت بد گذارش به کالجی سنت‌گرا می‌افتد! کالجی که دانشجویان موظف‌اند هر هفته در جلسه موعظه شرکت کنند که با خصوصیات پیش‌گفته از راوی سازگار نیست:

به نظر من منصفانه نبود که ناچار باشم در کلیسایی مسیحی بنشینم و چهل و پنج تا پنجاه دقیقه به سخنان دکتر دانهائر یا هرکس دیگر گوش فرادهم که مرا به خاطر کسب صلاحیت فراغت از تحصیل از نهادی سکولار و برخلاف تمایلاتم موعظه کنند. مخالفت من به این دلیل نبود که یهودی مومنی باشم, بلکه به این دلیل بود که آزاداندیشی پایدار بودم.

در نهایت سلسله اتفاقات پیش‌پا افتاده و شاید به قول راوی مضحک به بدترین نتیجه منجر می‌شود و در واقع چیزی که پدرش از آن می‌ترسید و خودش از آن ابا داشت و تمام سعیش را می‌کرد به آن دچار نشود برایش اتفاق می‌افتد.

رسوبات درستکاری مستبدانه

راوی احساس می‌کند که از طرف سنت‌های کالج و درست‌کاری مستبدانه حاکم بر زندگی خودش تحت فشار است و تحت تاثیر همین درست‌کاری مستبدانه دچار خطاهای فاحش می‌شود مثلن تکنیک! و سابقه اولیویا (دوست دخترش) و حتا طلاق والدینش او را به این قضاوت می‌رساند که این دختر هرزه است و البته از طرفی هم احساسی شبیه عشق نسبت به او دارد و این تناقض او را سردرگم می‌کند.

این قضیه منحصر در مورد فوق نیست. او به تصریح چندباره خودش می‌خواهد همه کارها را درست انجام دهد...مانند پدرش و همانند آموزه‌های کودکی‌اش. این موضوع علیرغم ظاهر مطلوبش تالی‌های نامطلوبی دارد. یکی از آن‌ها استرس فزاینده ایست که به ما وارد می‌کند تا مدام محاسبه کنیم که چه کنیم و چه می‌شود و نتیجه:

من هم به اندازه پدرم بد بودم. من هم پدرم بودم. او را در نیوجرسی, در حصار نگرانی و پریشان از برحذرداری های هراسناکش رها نکرده بودم؛ خودم در اوهایو به او تبدیل شده بودم.

تربیت احساسات

راوی پسری حساس و احساساتی است، این قضیه در مواجهه کلامی با مدیر دانشجویان و مواجهه با هم‌اتاقی‌هایش محسوس است و نیازی نیست به گفته‌های صریح مادرش در این زمینه استناد کنیم. شما می‌توانید به‌کل از جامعه کناره بگیرید و عقاید و اهداف خودتان را داشته باشید... اما انتظار نداشته باشید جامعه و سنت‌هایش نیز شما را کنار بگذارند! در مقابل این دخالتها چه می‌کنید؟ اگر فرمان خود را به دست احساسات بدهید کلک‌تان کنده است. خشم یکی از جنبه های آن است.

راوی مدام ترانه‌ای را که بعد از جنگ جهانی, سرود ملی چین شد (در ایام جنگ دوم که چین علیه ژاپن می‌جنگید این ترانه را همه متفقین دوست داشتند و تبلیغ می‌کردند) را با خودش تکرار می‌کند علی‌الخصوص وقتی مجبور است که بنا به قوانین کالج در جلسه وعظ هفتگی در کلیسا حاضر شود. یکی از بندهای این ترانه حاوی واژه indignation به معنای خشم است که راوی روی آن تاکید دارد و به نوعی عنوان کتاب را به ذهن می‌آورد. اینکه قوانین و اتفاقاتی که او را به خشم می‌آورد چه بود یا نبود یک طرف... اگر او در لحظات حساس (مثل زمان گفتگوی بازجویی‌مانند مدیر) می‌توانست بر این احساساتش لگام بزند، جان به در می‌برد. نگرانی مادر در قضیه ارتباط پسرش با اولیویا این است که پسرش به دلیل احساساتی بودن نتواند خودش را از دست دختره خلاص کند و چنین او را نصیحت می‌کند:

بزرگ‌تر از احساساتت باش. این را من از تو نمی‌خوام- زندگی می‌خواد. وگرنه احساسات مثل سیل تو را از جا می‌کنه و می‌بره. تو را به دریا می‌ریزه و دیگه اثری هم از تو دیده نخواهد شد. احساسات می‌تونه بزرگ‌ترین مسئله زندگی باشه. احساسات می‌تونه وحشتناک‌ترین نیرنگ‌ها را بازی کنه.

و خب دیدیم همین طور هم شد و طنز قضیه در این است که او عاقبت به دست کسانی کشته می‌شود که همان ترانه را می‌خواندند!

موقعیت راوی، روز داوری!

کل روایت در واقع در مدت زمان بین تزریق مورفین به راوی تا لحظه جان دادنش، جلوی چشمان او و خواننده می‌آید. پس او تحت شرایط خاصی روایت می‌کند. این شرایط خاص از دیدگاه نویسنده چیست؟ بدون توضیح اضافه به شرح ذیل است:

مطمئناً اینجا آن بهشت درندشت متصور مذهبی نیست, که همه ما مردمان خوب بار دیگر در آن دور هم جمع شویم, و تا جایی که امکان دارد خوشحال باشیم زیرا شمشیر مرگ دیگر بر فراز سرمان آویزان نیست.]...[ در اینجا می‌توان پیش رفت, از این اطمینان دارم. دری وجود ندارد. ایام وجود ندارند. مسیر (عجالتاً؟) فقط به سوی عقب است. داوری پایان‌ناپذیر است, هرچند دلیلش این نیست که داورانی الهی درباره انسان داوری می‌کنند. بلکه دلیلش این است که انسان تمام‌وقت خودش با عیب‌جویی درباره عملکردهایش داوری می‌کند.]...[ تنها چیزی که وجود دارد یادمانده گذشته است, نه بازیافت آن, دقت کنید, نه تجدید حیات با درک و آگاهی قلمرو احساس, بلکه فقط تکرار آن است.

انتقاد ساختارشکنانه!

گاهی ما کتاب یا فیلمی آمریکایی و به‌طورکل غربی به دستمان می‌رسد و در آن انتقاداتی نسبت به مسائل مختلف اجتماعی مانند نژادپرستی پنهان در افکار مردم، سنت‌های غلط و استبدادی، ریاکاری و دروغ و امثالهم می‌بینیم. معمولن در چنین لحظاتی پیروزمندانه به افق خیره می‌شویم و آن ته‌لبخند معروف بر چهره ما می‌نشیند و با خودمان زمزمه می‌کنیم که: بیا... ببین... خودشون معترفند که به بن‌بست رسیدند!! مشکل اینجاست که ما انتقاداتی که جنبه اصلاح مسیر و یا هشدار نسبت به مسیری که جامعه و حکومت در حال طی کردن آن است را انتقاداتی ساختارشکنانه فرض می‌کنیم. تقصیری نداریم... چون درطول تاریخ در این دیار کسانی که انتقادات اصلاح‌گرانه داشتند به جرم ساختارشکنی هزینه داده‌اند (حداقل تا سی چهل سال قبل که اینجوری بود!!).

حالا همه اینها به کنار... از ظن خود یار کسی نشویم بهتر است! خود راث در این زمینه چنین می‌گوید (که البته نظر من به نظر ایشان نزدیک‌تر است!) :

اگر از من بپرسید که تصور می‌کنم کتاب‌هایم تغییر فرهنگی ایجاد می‌کنند، پاسخ می‌دهم: نه. مطمئنا در برخی موارد رسوایی به بار می‌آورند، اما مردم به اینگونه رسوایی‌ها عادت دارند، این شیوه‌ی زندگی آنان است.  اگر بپرسید آیا دلم می‌خواهد با کتاب‌هایم تغییر فرهنگی ایجاد کنم باز هم پاسخم منفی است. چیزی که من دلم می‌خواهد آن است که خوانندگان، وقتی کتاب‌هایم را می‌خوانند، رهسپار شوند ـ اگر بتوانم طوری آنها را رهسپار کنم که نویسندگان دیگر نمی‌کنند، به مقصودم رسیده ام. بعد رهایشان کنم که به دنیای قبلی‌شان بازگردند، به دنیایی که دیگران می‌کوشند آنها را تغییر دهند، قانع کنند، وسوسه کنند و زیر سلطه درآورند. بهترین خوانندگان به خاطر رهایی از آن‌همه جنجال به داستان رو می‌آورند؛ به این دلیل که آگاهی‌یی را بازیابند که دنیا با هر چه که داستانی نیست آن را مشروط و محدود کرده است.