ظرافت جوجه تیغی موریل باربری

داستان مجموع نوشته های دو راوی است که تقریبن به صورت متناوب در فصل های کوتاه و جداگانه کنار هم قرار گرفته است. یکی از این راویان خانم "رُنه میشل" 54 ساله که سرایدار ساختمانی هشت واحده است که ساکنین آن از طبقه مرفه جامعه (نماینده مجلس، کارخانه دار، عضو شورای دولتی، منتقد معروف و...) هستند. او در ابتدا خودش را اینگونه توصیف می کند:

... ریزه میزه، زشت، چاق و خپله. پاهایم پر از میخچه است. بوی دهانم...نباید بی شباهت به نفس ماموت باشد. درس نخوانده ام، همیشه فقیر، ملاحظه کار و آدم بی اهمیتی بوده ام...تحملم می کنند به علت این که کاملاً منطبق با آن چیزی ام که باور اجتماعی از یک سرایدار دارد...(ص13)

بند آخر توصیف فوق اهمیت ویژه ای دارد. رُنه از کودکی دیوانه وار کتاب می خوانده است و علیرغم استعداد و هوش بالایی که داشته همیشه سعی می کرده که در مدرسه کسی متوجه این موضوع نشود و بعدها هم با کوشش بسیار تصویر خودش را با تصویری که از یک زن سرایدار در جامعه وجود دارد منطبق می کند. به همین خاطر در پستو کتاب می خواند و فیلم می بیند درحالیکه تلویزیون اتاق سرایداری با صدای بلند روشن است (و احتمالن روی کانال سریال های آبکی) و یا در ارتباط با کارفرماها مدام سعی می کند خنگ و متناسب با همان تصویر رایج ظاهر شود...اما در نوشته ها و افکارش که برای مای خواننده آشکار می شود ما با زنی فوق العاده باهوش روبرو هستیم که در مورد مسائل مختلف تحلیل های قابل توجهی دارد (حتا در مورد پدیدارشناسی هوسرل مطالعه می کند و حرف دارد!). ما در رفتار و گفتار و پندار این زن ظرافت هایی را می بینیم که طبعن به راوی دوم حق می دهیم اینگونه تشبیهی در مورد رُنه به کار ببرد:

خانم میشل ظرافت جوجه تیغی را دارد: از بیرون پوشیده از خار، یک قلعه‌ی واقعی نفوذناپذیر، ولی احساسم به من می‌گوید که از درون او به همان اندازه‌ی جوجه‌تیغی ظریف است، حیوان کوچک بی‌حال، به‌شدت گوشه‌گیر و بی‌اندازه ظریف...(ص161)

اما راوی دوم "پالوما ژُس" دختر 12 ساله ای از ساکنان ساختمان است که از قضا او هم باهوش و به طرز خارق العاده ای چی بگم که حق مطلب را ادا کند!!؟...به طرز خارق العاده ای...حالا شما فعلن به موشکاف و تحلیلگر اکتفا کنید تا در ادامه به این موضوع بپردازم.پالوما تصمیم دارد که در روز تولد 13 سالگی اش خودکشی کند و از آنجایی که به قول خودش: مهم مردن و در چه سنی مردن نیست، مهم این است که آدم به هنگام مردن در حال انجام دادن چه کاری است (ص22) تصمیم دارد تا زمان موعود اندیشه های عمیق بپروراند و آنها را بنویسد. پس یک بخش از داستان همین اندیشه های عمیق پالومای 12 ساله است که شامل جملات اندیشه سوز و پولِ کتاب حلال کنی! است مثل این:

آدم ها خیال می کنند به دنبال ستاره ها می گردند ولی مثل ماهی قرمز های داخل پارچ کارشان پایان می یابد. (ص18)

از طرف دیگر چون این احتمال را می دهد که ممکن است در این جهان چیزی وجود داشته باشد که ارزش زندگی کردن را داشته باشد و منطقی نیست که آن را از دست بدهد در یادداشت های دیگری به این موضوعات می پردازد که تحت عنوان "یادداشت در زمینه حرکت مردم" بخش دیگری از روایت های پالوما ست.

با این حساب، این که زندگی چیست و چه ارزشی دارد و چه چیزهایی به زندگی ارزش می دهند موضوع اصلی داستان است.

***

این دو راوی علیرغم تفاوت سنی فاحش و تفاوت طبقاتی آشکارشان به شدت شبیه یکدیگرند به گونه ای که می توان هر دو را یکی دانست: یک مدرس سابق فلسفه در دانشگاه به نام خانم موریل باربری.

بعد از خواندن کتاب وقتی بشنوید که نویسنده فرانسوی آن در حال حاضر در ژاپن زندگی می کند اصلن تعجب نخواهید کرد واقعن جای دیگری اگر بود تعجب داشت... بار اول که کتاب را خواندم (همین چند روز پیش) حس خوبی داشتم و حتا برخی ناروانی های ترجمه را هم زیر جلکی رد می کردم (این که کتاب را از یکی از بهترین دوستانم هدیه گرفته بودم در این قضیه بی تاثیر نبود!)... اما الان که دور دوم را تمام کرده ام پنجاه پنجاهم!(از حیث رمان و ادبیات و شیوه های داستان پردازی و البته نه محتوا) در ادامه خواهم پرداخت به این موضوع....

کتاب را آقای مرتضی کلانتریان ترجمه و نشر کندوکاو آن را منتشر نموده است.

 

چرا...!؟

شباهت دو راوی می تواند نقطه ضعف باشد... لزومی نداشت هر دو عشق ژاپن باشند و هر دو در زبان شناسی و ساختارش غور کنند و هر بار که یکی از آنها در مورد موضوعی حتا مثل "چای" در دفترش می نویسد دیگری هم با فاصله کم مشابه آن نظر را داشته باشد...این دو راوی تفاوت چندانی در نوع نگاهشان نیست.

وجود تصادفات بیش از حد نیز می تواند نقطه ضعف باشد... مثلاً آمدن صاحبخانه ژاپنی به ساختمان محل سکونت هر دو راوی که عشق ژاپن هستند را می توان هضم کرد و حتا این که در برخورد اول این ژاپنی(کاکورو) تمام ظرافت های رُنه و پالوما را درک می کند را هم...اما این که اسم گربه های کاکورو و گربه رُنه هر دو ریشه در آناکارنینای تولستوی دارند دیگه یه کم زیاده روی بود!

اما این دو مورد بالا چندان اذیت نمی کند...چیزی که اذیت می کند عدم تطابق سنی پالوما با نوشته هایش است. اتفاقن در پست قبل از تند و تیزی و حاضرجوابی و درک بچه های نسل جدید نوشتم و بعد... این کتاب (این هم تصادفی دیگر!!) ...قابل قبول است گاهی این بچه ها با جملاتی ما را حیرت زده می کنند اما خب آن کجا و این کجا... دختر 12 ساله ای که به ساختار زبان توجه کند و چنین حکم کند: بدبخت افرادی که روحی کوچک دارند و نمی توانند نه شور و هیجان و نه زیبایی زبان را درک کنند (ص181)....دختری که روانکاوی را هجو می کند (ص187)...موسیقی را می شناسد:... لایه ای از ضمیر بی اعتنا به همه چیز. معمولاً برای این لایه موسیقی جاز مناسب تر است(ص175)...در مورد عشق تحلیل دارد: مارگریت عشق را محصول یک انتخاب عقلانی می داند، حال آن که من آن را فرزند یک کشش لذت بخش به شمار می آورم.برعکس، در مورد یک چیز هم عقیده ایم: دوست داشتن وسیله نیست، بلکه هدف است (ص220). نمی خواهم حسودی بکنم که اگر بکنم هم جای خوبی دارم این کارو می کنم ولی آخه لامصب نمی گنجه!:

... یک ایده ناراحت کننده دیگر است که به مغزم وارد شده است، البته به نحو مبهمی پروست گونه...

این قید "پروست گونه" رو دارید!!؟

نکته آخر مربوط به راوی اول شخصی است که روایتش را می نویسد و قرار است به حکم نویسنده از دنیا برود. در حالت عادی خب یک جایی کات می شود و راوی دانای کل از مرگ طرف خبر می دهد و ... اما اینجا قرار است راوی خوشفکر از لحظات مرگش و تصاویری که جلوی چشمش می آید برای ما بنویسد....طبیعتن این کار نشدنی است مگر این که مانند این داستان، راوی لحظاتی قبل از وقوع مرگ به صورتی اشراق گونه مرگ خودش را ببیند و آن لحظات را برای ما روایت کند. این هم یک راه حل است...

در کنار نکات فوق که خواننده را ممکن است (ممکن است) آزار دهد باید به ترجمه و متنی که ما می خوانیم اشاره کرد. این متن گاهی روان نیست و دست انداز دارد و این برای کتابی که ته مایه های فلسفی دارد مشکل ساز است. خوشبختانه طرح داستانی ساده کتاب به کمک خواننده می آید و گاه جملات زیبا سرش را گرم می کند و متوجه دست انداز نمی شود. از این مترجم قبلن دو کتاب عالی (وجدان زنو و سیمای زنی در میان جمع) را خوانده بودم و شاید انتظارم بالا رفته است. سرجمع برای داستانی که یکی از مدعیاتش تسلط واژه ها بر دنیاست(ص59) انتخاب کلمه ها واقعن دقت بیشتری می طلبید.

به غیر از این موارد کتاب پر است از چیزهای به درد بخور...مثل ادامه مطلب:

زندگی... شاید همین باشد

پالوما در بخشی از نوشته هایش اشاره می کند که برای معنادار شدن زندگی سه چیز وجود دارد: عشق و دوستی و هنر ، و در باقی داستان این سه مولفه به نوعی توسط دو راوی (مستقیم و غیر مستقیم) شرح داده می شود. رُنه در بخش از داستان پس از انجام کار روزانه و با توجه به مرگ یکی از ساکنان (آرتن، منتقد هنری) ضمن اینکه احساس پیر شدن می کند به موضوع "مرگ" می اندیشد؛ او گرچه از مرگ ترسی ندارد اما انتظار رسیدن آن را غیر قابل تحمل می یابد: این حالت پوچی ای که آدم در آن بی فایده بودن هر تلاشی را احساس می کند. بعد تلاش های آن منتقد برای رسیدن به هنر و کسب قدرت و سرگردانی بین آن دو مقوله به ذهنش می رسد و پس از آن تئوری خودش در باب اهمیت هنر در زندگی را ارائه می دهد:

با توجه به خوی حیوانی مان, بخش اساسی فعالیت مان صرف حفظ و نگهداری قلمرومان به ترتیبی می شود که هم حافظ منافع و هم موجب خرسندی ما در بالا رفتن از سلسله مراتب قبیله ای و سقوط نکردن از آن شود و همین طور فرونشاندن آتش نیازهای جنسی به هر شکلی که بتوانیم... بدین سان, بخش عمده ای از نیروی ما صرف ترساندن یا دل ربودن می شود... بعضی وقت ها...مثل این که ما را از رویایی خارج کرده باشند, خودمان را می بینیم که به جنبش افتاده ایم و, دلسرد از هزینه گزافی که خرج حفظ خواسته های بدوی خود کرده ایم... در چنین روزهایی, شما به طرز دردناکی به هنر نیاز دارید. به شدت آرزومندید با توهم روحی تان دوباره رابطه برقرار کنید, با شور و شوق میل دارید چیزی شما را از سرنوشت زیست شناختی نجات دهد تا تمام شعر و تمام شکوه از این جهان طرد نشود. (ص102 و103)

در این زمینه دو مکمل شرقی (چینی-ژاپنی) در بخش های دیگری از داستان ارائه می شود. یکی بازی گو است با آن صفحه و مهره های سفید و سیاهش و با هدف اشغال سطح بیشتری از صفحه بازی (روی لینکی که گذاشتم کلیک کنید و در مورد آن بیشتر بخوانید)...پالوما تفسیر جالبی از بازی دارد:

ممکن است در جریان آن مرحله هایی از پیکار وجود داشته باشد ولی این پیکار وسیله ای در خدمت یک هدف است: زندگی بخشیدن به قلمروهای به تصرف درآمده. یکی از بالاترین موفقیت های بازی گو این است که ثابت می کند برای بردن, باید زندگی کرد ولی همین طور اجازه داد که دیگری هم زندگی کند. آن کسی که خیلی آزمند است بازی را خواهد باخت. بازی گو یک بازی ظریف توازن است که در جریان آن باید, بی آنکه حریف نابود شود, امتیاز به دست آورد. سرانجام, زندگی و مرگ در آن نتیجه های ساختاری است که خوب باید بنا شده باشد. (ص123)

مکمل دیگر هم تمدن مورد علاقه نویسنده و دو راوی داستان یعنی تمدن ژاپن است و اشاره رُنه:

...ما در تمدنی هستیم که خالی بودن وجودمان را می جود و دایم در نگرانی کمبود به سر می بریم. از دارایی و از حواس مان وقتی لذت می بریم که اطمینان پیدا کنیم آن وقت باز هم بیشتر لذت خواهیم برد. شاید ژاپنی ها می دانند که آدم لذتی را می چشد که می داند زودگذر و یگانه است و, فراتر از این آگاهی, می توانند بر پایه آن زندگی خود را سامان بدهند. (ص184)

درخصوص عشق در داستان خوشبختانه چندان قلمفرسایی نمی شود چون راوی اول در آستانه ورود به آن ...و راوی دوم هم کوچک تر از آن است که تجربه ای داشته باشد اما حرف دارد! که در قسمت بالا اشاره شد.

در باب دوستی بخش های زیادی قابل توجه است؛ از ارتباط رنه و مانوئلا گرفته تا ارتباط رنه و کاکورو و پالوما...اما من به آن صحنه ای که رنه و منشی کاکورو صحبت می کنند اشاره می کنم(ص166)...پُل نگوین ظرافت هایی دارد که راوی به آنها اشاره می کند. آنها با هم چای می خورند و "در یک بی قیدی دلپذیر" با هم حرف می زنند به گونه ای که وقتی از هم خداحافظی می کنند رنه تازه متوجه می شود که "حتا فکر این که از او پنهان کنم چه جور آدمی هستم به مغزم نرسید" نویسنده اینجا اشاره ای به دوستی نمی کند اما من به نظرم رسید چنین حالتی مثل کاغذ تورنسل، معرف وجود دوستی است و در صورت وجود چنین دوستی زندگی حال و هوایی خاص پیدا می کند...حتا برای لحظاتی کوتاه. لحظاتی کوتاه اما ابدی.

شاید زندگی یعنی همین: ناامیدی بسیار, ولی همینطور لحظه هایی از زیبایی که, در آن لحظه ها, زمان همان زمان نیست...

ظرافت های راویان تیغ دار

ظرافت علاوه بر عنوان کتاب در چندین جا و برای توصیف رفتار و گفتار و ظاهر آدمهای مثبت داستان تکرار می شود. به عنوان مثال منشی کاکورو (و به طریق اولی خود کاکورو که اسمش آدم را به یاد یک چیزی در مترو می اندازد!) خیلی شمرده و صحیح حرف می زند (تاکید خانم میشل بر رعایت دستور زبان) به آدمهای دیگر توجه می کند و آنها را می بیند (در مقابل اکثر ساکنان ساختمان که نمی بینند) و باصطلاح ظرافت های رفتاری دارد (لبخند – ظاهر آراسته بدون خودنمایی – مهربانی در رفتار و...) اما راویان علاوه بر این ظرافت هایی در اندیشیدنشان هست که چندتایی را به عنوان نمونه می آورم:

آن کس که بذر آرزو می پاشد، سرکوبی درو می کند. (رُنه)

این توانایی ما در پذیرفتن آنچه می خواهیم به خودمان بقبولانیم و سر خودمان کلاه بگذاریم تا پایه اعتقادات ما دچار تزلزل نشود، پدیده ای محسور کننده است. (رُنه)

انسان از ابتدای پدیدار شدنش تا امروز پیشرفت زیادی نکرده است: همچنان باور دارد که تصادفاً به وجود نیامده است و خدایانی که اکثریت شان مهربان اندبر سرنوشتش نظارت دارند. (پالوما)

ما هرگز آنسوتر از یقین های خودمان را نمی بینیم و، خطرناک تر از آن، از ملاقات کردن با دیگران صرف نظر کرده ایم، ما جز ملاقات کردن با خودمان کار دیگری نمی کنیم، بی آنکه خودمان را در این آینه های همیشگی بشناسیم. (پالوما)