مونالیزای منتشر شاهرخ گیوا

این رمان 9 فصل دارد که هر کدام داستان و فضای جداگانه ای دارد اما از دو طریق عمده به یکدیگر ارتباط دارند: اول این که محور هر فصل یک رابطه عاشقانه است و دوم این که شخصیت های اصلی هر کدام از فصل ها از یک تبار و خاندان هستند. درخصوص ارتباط اول اضافه می کنم که در همه موارد, عشقِ شخصیت های اصلی به معشوقشان اولن با نوعی ناکامی همراه است و دومن موجب گونه ای مجنون صفتی می شود که با عبارت مشترکی این موضوع بیان می شود:

مردها که عاشق می شوند, انگار جنون را هم به جانشان راه می دهند.(ص17)

که البته این عبارت به فراخور زمان روایت کمی تغییر می کند چرا که داستانِ فصل اول در زمان فتحعلیشاه قاجار می گذرد و همینطور به جلو می آییم تا در فصل آخر به زمان حال, یعنی همین چند سال قبل, می رسیم.

اما درخصوص ارتباط دوم, این نکته قابل ذکر است, خصلت هایی که برای این خاندان عنوان می شود قابلیت تعمیم دارد کما اینکه هرچه به پایان نزدیک می شویم دیگرانی هم هستند که از این تبار نیستند و دچار آن سرنوشت هستند که این موضوع در فصل های هشتم و نهم مشهود است. به عبارت دیگر می شود گفت که در فصول اولیه شخصیت های اصلی (قیونلو ها) ویژه و یگانه هستند و از اطرافیان خود قابل تمایز, اما هرچه به زمان حال نزدیک می شویم این خصلت ها موجب تمایز نیست و گویی همه در خون خود ژنی از تبار قیونلوها دارند. پس بی ربط نیست اگر بگویم نام دیگر کتاب می توانست "قیونلوی منتشر" باشد.

.................

پ ن 1: مشخصات کتاب من؛ نشر ققنوس, چاپ سوم 1390, تیراژ 1650نسخه, 208 صفحه, 4200تومان

 

این کهنه رباط را که عالم نام است...

از نظر فروید, ناخودآگاه دربرگیرنده تمام امیال و غرایزی است که خارج از آگاهی ما هستند ولی اغلب احساسات و اعمال ما از آنجا تاثیر می گیرد. فروید سهم عمده در شکل گیری فرایندهای ناخودآگاه را به تجربیات اوایل کودکی اختصاص می دهد که جهت کاهش اضطراب و تنش, سرکوب و به ناخودآگاه رانده می شوند. البته فقط این نیست... او معتقد بود که بخشی از ناخودآگاه ما از تجربیات نیاکان مان سرچشمه می گیرد که از طریق صدها نسل پی در پی به ما منتقل شده است (phylogenetic endowment). این اصطلاح تقریباً مشابه ناخودآگاه جمعی یونگ است منتها با تفاوتهایی که مهمترین آن درجه اهمیت و اثر آن است که در نگاه یونگ این بخش اولویت اول است و... در فصل اول چنین می خوانیم:

پشت و تیره همگی ما به عشاقی می رسد که حاصل دلداگیشان به دیوانگی و بیابانگردی ختم می شده است. (ص11)

مخلص کلام, تجربیات مشترک نیاکان در سده های ماضی یک موضوع تاریخی نیست و ترسی که شخصیت های اصلی داستان از دچار شدن به سرنوشت اجدادشان دارند, یک ترس فانتزی نیست... بزمی است که وامانده صد جمشید است!

ما چگونه تمساح شدیم!

اگر الان شما در متروی لندن سرگردانید و یا مثل من مشغول تیله بازی در جهنم هستید, بد نیست بدانیم چگونه سر از اینجا درآورده ایم. نویسنده بزعم من کوشیده است خط سیر یکی از ما را در تاریخ دنبال کند و در این رهگذر راوی اصلی داستان از مواد تاریخی و تخیل به خوبی استفاده کرده است.

در هر نسلی, مردمان آن نسل فکر می کنند به سفاهتِ پدران و اجدادشان نیستند و غیرممکن است که اشتباهات آنها را تکرار کنند و حتا ممکن است سودای اصلاح مسیر را هم داشته باشند اما...تا حالا که گند زدیم!:

من هم می گویم گور پدر پهلوی, گور پدر همین شرق و غربی که می خواهید براندازیدش. من می گویم هر غلطی می کنیم باید از سر تعقل حساب آخرش را هم بکنیم, بکنیم تا نشود مشروطه, نشود بیست و هشت مرداد...شاه عباس آمد گفت: ریشتان را بتراشید و سبیل بگذارید؛ گذاشتیم! آن هم تا بناگوشش را. آن یکی روبند و شلیته و کلاه نمدی برمان کرد. گفتیم مبارک است! دیگری آمد گفت: زن‌ها چادر‌ها را بردارند؛ برداشتند! مردها سبیل کوتاه کنند، کلاه شاپو و پهلوی بگذارند؛ ما هم گذاشتیم! حالا هم این شکلی شده‌ایم. همیشه دنبال شکل خودمان، شکل حقیقی‌مان می‌گردیم، اما نمی‌دانیم آن شکل چه شکلی است! فصل پوست اندازیمان هم که می رسد مثل مار پوست می اندازیم؛ اما آن موجودی که از پیله پوست مرده بیرون می خزد, دیگر مار نیست! می شود یک چیز دیگر, می شود تمساح, می شود کرگدن. راستی چرا این طوریم ما؟

واقعیت و خیال معشوق

در فصل اول فیروزخان مدام جلوی پرده نقاشی تلاش می کند تا تصویر ذهنی خودش از زن ابخازی را روی بوم بیاورد که موفق نیست. هادی خان اما وقتی با زن روبرو می شود او را همان می یابد که با کمک دستنوشته های فیروزخان در خیال خود ساخته است...با همان انگشتان بوریایی. طبیعتن چیزی که در خیال او شکل گرفته است منحصرن مرتبط با جسم زن است. این را فقط به خاطر کاربرد تشبیه انگشتان بوریایی نمی گویم...در داستان سوم شکرالله خان ارتباطی با دختر جهود ندارد و اساساً با او هم کلام نشده است اما عاشق او شده است و در خیالاتش با او به سر می برد. در سه فصل اول زنان فقط به صورت فیزیکی حضور دارند و عشق ها هم یک طرفه است که با تاریخ اجتماعی ما هم تطابق دارد و البته این حضور فیزیکی هم برای به کار انداختن تخیل مردان ِ داستان کفایت می کند و آن زن هراتی چه خوب به این سرِ دلبری آگاه بود که پیش از تن و توان مرد, باید که خیال مرد را سیراب کرد! (ص34)

اما هرچه به زمان حال نزدیک می شویم زنانِ داستان از انفعال خارج می شوند و واقعیت شان ظهور پیدا می کند. این روند از دختر شکرالله خان شروع می شود و در آناهید(نتیجه شکرالله خان) به جایی می رسد که توصیفات روحی روانی کلامی شخصیتی ِ او بر توصیف ِ جسمی اش کاملن می چربد. که این روندِ داستانی هم با واقعیت تاریخی مطابقت دارد. زنان به مرور از سوژه عشق بودن به فاعل عشق شدن نزدیک می شوند.

البته برخی هم (مانند خسرو در فصل هشتم) ممکن است به این حس برسند که خیال زن ها از واقعیت حضورشان خوشایندتر است.(ص181)

دانش ستیزی و دانش گریزی

در فصل سوم, دکتر شکرالله خان که در فرنگ طبابت خوانده بود پس از مدتها معالجه مردم به این نتیجه می رسد که بیماری مردم بیشتر از جمود فکری شان ناشی می شود ولذا مطب را به مطبعه تبدیل می کند. نتیجه این شور و شوقِ آموختن چندان ناآشنا نیست: ما هرگز نمی دانستیم در چنبره کین خواه سرزمینی زیسته ایم که دانش همواره سزاوار شماتت بوده است(ص55).

موج و عطشی که برای آموزش و آموختن در سالهای مشروطه خواهی به وجود آمده بود, البته به صخره های سختی برخورد کرد و بازگشت! و به قدر یکی دو نسل بعد در فصل چهارم, راوی که اتفاقن یک کتابدار ِکتابخانه ای عمومی در سالهای اواسط دهه سی شمسی است در کنار ترس های دیگرش(ترس از عشقی که پای گریز دارد...) ترس عمده اش از دانستن و اضطراب ناشی از آن است. او ضمن غیطه  خوردن به حال آدمهایی که فارغ از همه چیز, شیک و پیک و شنگول و منگول می چرخند, به جایی می رسد که دنیای بدون کلمات, بدون هراس, بدون دانستن, دنیای بهتری است.

بخشی از امتناع ما نسبت به مطالعه و یا دانش ِمنهای مدرک از این منظر قابل توجه است و می توان گفت که این دانش گریزی در ناخودآگاه مان نشسته است و ما را انگولک می کند!

برش ها و برداشت ها

1-      عشق های تصویر شده در داستانها منحصر به رابطه انسانی نشده است و گاهی شامل سرزمین و یادگاران باستان نیز شده است و دقیقن مطابق گفته زن ابخازی فصل اول که می گفت: مردها که عاشق می شوند, انگار جنون را هم به جانشان راه می دهند! حالا این عشق می خواهد به ذرعی خاک باشد یا خال زنی هرجایی... البته همین نقل و فضای داستان در فصلهای ابتدایی ذهن مرا برد به همین خاک! فیروزخان و زن ابخازی از هم جدا افتادند همانطور که سرزمین های جدا شده از ایران به عقد تخمه روس درآمدند و به این عقد باقی ماندند...یا هادی خان و شاه قجر که در فصل دوم درگیر فتنه زن افغان هستند و نهایتن با هدایت تاجر انگلیسی از دست شاه و فراشانش خارج می شود همانگونه که سرزمین افغانستان جدا شد و...

2-      راه حل هادی خان در فصل ابتدایی گرچه ابتدایی است اما واقعن راه حل قابل تاملی است!!

3-      نقل قولی که از مادر هادی خان در ص11 آمده است قابل توجه است: عطشی که در تخمه این تبار هست وقتی با عشق در می آمیزد وجود مرد و زنش را تباه می کند! این عطش چیست؟!

4-      عنوان کتاب و تقریبن همه عناوینی که برای فصل ها انتخاب شده است هوشمندانه است و البته برخی از آنها قابل تامل تر: "پنگوئن های سرگردان" از این جمله است و فقط حیف که در متن صریحن به علت این انتخاب اشاره شده است که لطف این نامگذاری را پنجاه درصد پایین می آورد...کاش فقط به جماعت کت و شلوار مشکی ِ پیراهن سپید پوش ِ بیخیال اشاره می کرد و حرفی از شباهت آنها به پنگوئن نمی آورد! مطمئنن خواننده پس از کشف ارتباط نام فصل با محتوای آن به حالتی دست پیدا می کرد که محراب به فریاد می آمد اما خب حیف!..."غبار ثانیه ها" از این حیث سرنوشت بهتری دارد: تخت جمشید و دیگر نمادها برخلاف حرف جواد(که البته حرف اکثریت در آن زمان بود!) تبدیل به غبار نشد بلکه عمر ایشان بود که ثانیه ثانیه به غبار تبدیل شد. این تعبیر من حتا اگر منطبق با نظر خالق متن نباشد ملالی نیست, حسنش آن است که من و خوانندگان دیگر حداقل به کشف این ارتباط و نامگذاری ترغیب شده ایم و کمی دوگوله مان را به کار انداخته ایم.

5-      یکی از صحنه های دوست داشتنی مراسم جشن تولد شاه قجر در سفارت ایران در پاریس است. عکس اعلیحضرت را گذاشته اند و پاچه عکس را می خارانند.

6-      آن سوی دنیا گوشی برای شنفتن دردهای ملت ما نیست.

7-      همه جور راوی ای در این 9 فصل به کار برده شده است: اول شخص و سوم شخص و حتا در یک مورد اول شخص جمع...راوی اول شخص جمع چندان پرکاربرد نیست اما فصل پنجم کتاب از این منظر روایت شده است و فارغ از مسایل تکنیکی من این انتخاب را دوست داشتم و لازم است یک دست مریزاد به دلیل قرابت جامعه شناختی این انتخاب به نویسنده بگویم. فصل پنجم در مقطعی از تاریخ این سرزمین می گذرد که در آن دوره فرد در جمع حل شده بود: به غیر از معدودی همه انگار از یک دهان حرف می زدیم... سه نفر از دوستان همایون(نوه شکرالله خان) که همراه با او در مقطع انقلاب در تخت جمشید دنبال چیزی می گشته اند با جماعتی روبرو می شوند که به قصد تخریب این بنا به عنوان نمادی از طاغوت آمده اند(می دانیم که این قضیه تخیلی نیست). حالا این سه نفر دارند از خاطرات آن روزها می گویند؛ یکی به نماینده از دو نفر دیگر و با ضمیر اول شخص جمع.

8-      کلیت اثر را پسندیدم, خوب بود, هرچند از نیمه به بعد کمی افت داشت ولی علیرغم مشکلات جانبی که واضح است دست و پای نویسنده را می بندد باز هم چفت و بست کار در دو سه روایت آخر قابل قبول است.

9-      در فصل هشتم, کار داوود و نحوه کشتن عشق آناهید در خسرو را متوجه نمی شوم! هدف این کار قاعدتن باید کشتن عشق خسرو در آناهید باشد...نه؟!