دعوت به مراسم گردن زنی ولادیمیر ناباکوف

 

"سین سیناتوس" به جرم متفاوت بودن با دیگران (شفاف نبودن , نفوذناپذیری) محکوم به اعدام می شود. حکم اعدام طبق قانون درگوشی به او ابلاغ می شود و او را به سوی سلول زندان در یک دژ عظیم می برند. زندانبان برای باز کردن در سلول تمام کلیدها را امتحان می کند و وقتی در سلول باز می شود , وکیل مدافع داخل سلول به انتظار نشسته است! زندانی از دیگران می خواهد تنهایش بگذارند و همه تعظیم کنان می روند! روی میز وسط سلول , کاغذهای سفید و مداد تراشیده شده گذاشته شده است , زندانبان داخل می شود و پیشنهاد رقص والس می دهد و آن دو با هم در سلول و راهروها می رقصند! مدیر زندان خطابه رسمی خوش آمدگویی می خواند و نگران غذا نخوردن زندانی است... و زندانی هم در انتظار زمان مراسم گردن زنی که زمانش نامشخص است...

همین میزان از شروع داستان کفایت می کند برای نشان دادن این که فضای داستان عجیب و غریب است و با یک داستان معمول روبرو نیستیم...فضای وهم آلود و سورئالیستی... پاراگراف اول به نوعی بیان کننده کل داستان است و به همین علت, راوی دانای کل , پاراگراف دوم را این گونه آغاز می کند:

باری به پایان نزدیک می شویم. قسمت چپ رمان , که هنوز مزه اش را نچشیده ایم , و به هنگام خواندن دلنشین مان, غیر ارادی, می سنجیم ببینیم هنوز خیلی از آن مانده یا نه.(و انگشت هایمان ذوق می کرد که از حجمش کم نشده است) , ناگهان, و بی هیچ دلیل , کاملاً نازک می شود: چند دقیقه سریع خواندن, و سرازیری, و چه وحشتناک!...

و نویسنده سعی کرده است در ادامه از وقوع این امر وحشتناک! (خوانده شدن سریع کتاب) ممانعت به عمل آورد.

آشنایی زدایی

این اصطلاح , اولین بار توسط منتقد و معروفترین نماینده مکتب فرمالیسم روسی ویکتور شکلوفسکی (که از قضا اسمش با مکتبش قرابت دارد!) به کار برد. از نظر او کار ادبیات ناآشنا کردن چیزها و دور کردن آنها از حوزه عادت و روزمرگی است و بدین ترتیب مخاطب به اندیشیدن در مورد موضوع ترغیب می شود.

آشنایی زدایی یعنی تازه و نو، و غریبه و متفاوت کردن آنچه آشنا و شناخته شده است؛ ... با غریبه کردن مفاهیم آشنا و مشکل کردن فرم‌ها و افزودن بر دشواری، مدت زمان درک خواننده را طولانی‌تر کرده و لحظه‌ ادراک را به تعویق بیندازد، بدین سان باعث ایجاد لذت و ذوق ادبی گردد.

در این رمان , از نظر من , تلاش شده است شمایی متفاوت از زندگی در جامعه توتالیتر ارائه شود و خواننده به موضوعاتی که از فرط تکرار , به چیزی عادی تبدیل شده ولذا نگاه آدم ها به این موضوعات در سطح مانده , دوباره بیاندیشد...موضوعاتی از قبیل هویت فردی , عشق , و حتا مرگ.

***

از ولادیمیر نابوکوف , چهار اثر در لیست 1001 کتابی که قبل از مرگ خواندنش توصیه شده است حضور دارد که البته این کتاب در آن لیست نیست. برخی دریافت هایم را از این کتاب سخت در ادامه مطلب می اورم. این کتاب توسط آقای احمد خزاعی ترجمه و نشر قطره ان را منتشر نموده است.

مشخصات کتاب من: چاپ چهارم 1386 , تیراژ 1100 نسخه, 224 صفحه , 2500 تومان

* 

توجه: بخش نظردهی از این پس تاییدی نمی باشد. در صورتیکه تمایل به عمومی شدن نظر ندارید از گزینه تماس با من استفاده نمایید.

آدم - آدمک  

همه چیز در دنیای تصویر شده داستان حالت تصنعی و باسمه ای دارد. از قوانین مضحک و مبتذل گرفته تا روابط بین افراد و ... همه چیز نشان از صحنه سازی دارد.

نظام آموزشی و نظام اجتماعی انسان ها را از طریق سلب هویت مستقل و ریختن آنها در قالبی یکسان ,به صورت آدمک درآورده است... سین سیناتوس یک استثناء است. آدمک ها شفاف هستند و لایه دومی ندارند, نفوذ پذیر هستند و همانطور که در داستان چندبار تکرار می شود همانند آینه هرآنچه که به آنان تابانده می شود را منعکس می کنند. در چنین شرایطی , سین سیناتوس از کودکی این حس را دارد که چیزهایی که از نظر او طبیعی است از دید جامعه (و مراجع رسمی) مجرمانه و ممنوع است. او هویتی مستقل از آن چیزی که برای آدمکها تعریف می شود , دارد. این جرم است و او مدام باید تظاهر کند و همیشه در هراس از برملا شدن رازش باشد...

او تا زمانی که جوان است و عشق مارته (همسرش) را در دل دارد در گمراه کردن "آزمایش کنندگان رسمی" موفق است. اما در جامعه تک ساحتی که همه تقریبن شبیه هم هستند این راز قابل پوشاندن نیست و ...

در طول رمان به این موضوعات هیچگاه به صورت مستقیم پرداخته نمی شود , گاه به اشاره ای و ... مثلن مدیر زندان با نام رودریک ایوانویچ , زندانبان با نام رودیون , پزشک زندان با نام مستعار رودریک ایوانویچ , دستیار آزمایشگاه با نام رودیون است و در برخی فرازها آدم احساس می کند همه اینها گویا یک نفر هستند!

در این سیستم عشق امر غریبی است و این در روابط زندانی و همسرش هویداست (در رمان میرا اثر کریستوفر فرانک به این موضوع به شکل کاملن مستقیم پرداخته شده بود). اما سوای این نوع عشق, در صحنه ملاقات زندانی با مادرش می بینیم حتا روابط مادر- فرزندی هم به شکلی تقلیدی و مسخره درآمده است اما طرفه این که در همین صحنه لحظه ای پیش می آید که ناغافل جرقه ای از عشق مادرانه در چشمان زن زده می شود و زندانی حیرت می کند و مادر دست پاچه می شود و سریع صحنه را ترک می کند.

اینجا همه در قالب هایی که از پیش تعریف شده است زندگی می کنند و لذا بیشتر به آدمک می مانند تا انسان... به همین خاطر سین سیناتوس نوشته هایش را برای انسان هایی می نویسد که الان حضور ندارند و شاید در آینده ظهور کنند.

فانی انگاری

همه هم و غم سین سیناتوس فهمیدن زمان دقیق اعدامش است. حق هم دارد! نتیجه محکوم شدن به مرگ , دانستن زمان مرگ است اما از این زمان کسی ,حتا اجرا کنندگان اعدام , خبر ندارد و این نکته ای است که شاید نشان از سمبلیک بودن مراسم اعدام دارد...

او مثل هر آدم فانی دیگری زمان مرگ خود را نمی داند و به قول خودش این وضعیت فقط برای آنهایی قابل تحمل است که آزاد زندگی می کنند. زندانی خودش , تمام و کمال نسبت به این موضوع آگاهی ندارد و و در طول کتاب رفته رفته درکش نسبت به این موضوع به تکامل می رسد. به همین خاطر است که مدام از این که چطور شروع به نوشتن کند در حالی که نمی داند وقت کافی خواهد داشت یا نه , ناله می کند و به طرح هایی که در ذهنش دارد نمی پردازد و پیوسته در حسرت روزهایی که گذشته و زمانی که از دست رفته است می ماند. حتا در فرازهای واپسین که همه چیز تقریبن (برای خودش!) روشن شده است :

همه چیز روشن شده, یعنی, همه چیز مرا فریفته است – تمامی این چیزهای بنجل و تماشاخانه ای – وعده های دوشیزه ای دمدمی, چشم های خیس یک مادر, تقه روی دیوار, رفاقت یک همسایه و... این آخر خط است و من باید نجات و رستگاری را در محدوده این زندگی می جستم. عجیب است که در جستجوی نجات بوده باشم. درست مثل آدمی که افسوس می خورد که در خواب چیزی را از دست داده که در واقعیت هرگز نداشته است, یا امیدوار است فردا در خواب ببیند که دوباره آن را یافته است. ... آه اگر فقط می دانستم که باید مدتی چنین طولانی در اینجا بمانم , از آغاز شروع می کردم و به تدریج در مسیر شاهراه اندیشه هایی که از نظر منطقی به هم مربوط اند , به ساختمانی از واژه ها دست می یافتم , آن را کامل می کردم , روحم را با ساختمانی از واژه ها محاط می کردم...

شاید پیوسته در فکر زمان مرگ بودن ما را از اصل زندگی باز بدارد, شاید...به هر حال این نکته محوری در نگاه نویسنده است , چرا که قبل از شروع داستان این جمله را از دلالاند (گفتار در باب سایه ها) می آورد:

همچون دیوانه ای که خود را خدا بیانگارد ما خود را فانی می انگاریم.

***

تکمله

کتاب فوق العاده چغر و سختی است...با فضای وهم آلود یا سورئال که نفوذ به آن همانند خود سین سیناتوس دشوار است (حداقل برای من و دلیل آن می تواند: ضعف خودم , ضعف ترجمه در برخی موارد , زبان سخت اثر و... باشد و یا مجموع همه اینها) ,در چند جای مختلف , عجز خودم را در فهم و درک داستان , در حاشیه کتابم نوشته ام. و این در برخی موارد آزاردهنده بود و در برخی موارد عجیب و جذاب (از این دست می توان به صحنه ملاقات زندانی با همسرش اشاره کرد. صحنه ملاقاتی که مثل تابلوهای سرگیجه آور سورئال شده است...ما انتظار یک ملاقات و خلوت عاشقانه را داریم اما زن با تمام خانواده اش و به همراه اسباب اثاثیه می آید, مسئولین زندان مدام در حال رفت و آمد هستند, برادر زن بلند بلند آواز می خواند, یکی از فرزندان گربه ای را خفه می کند, پدر زن در مبل راحتی ای که همراه خود آورده بود نشسته و مدام غر می زند, وکیل چرت و پرت می گوید, دوست پسر زن مراقب اوست و همسر نیز بی تفاوت نشسته است و کلمه ای نمی گوید!)

 چیزهایی که به ذهنم رسید و استنباط هایم (که البته نقش یادداشت مترجم را هم نباید در این مقدار فهم دست کم گرفت) را نوشتم و حالا منتظرم که شاید روزی یکی از آن انسان هایی که صحبتش رفت از راه برسد و گره ای از گره های داستان باز کند! در یک جمله می توان گفت که این کتاب , رمانی خواندنی و لذت بخش نیست که البته برای فرهیختگانی که صحبتش رفت شاید لذت بخش باشد اما برای من پادشاه کمی لخت بود!

استفاده از تکنیک آشنایی زدایی همانگونه که در بالا اشاره شد برای افزایش مدت زمان درک و تعویق لحظه ادراک و افزایش لذت ادبی می باشد... از باب تمثیل! یاد اسپری های بی حس کننده می افتم و مشکل اینجاست که وقتی بیش از مقدار لازم استفاده شود , ممکن است لحظه ادراک اساسن به وجود نیاید... پر واضح است که مخاطبان در این زمینه با یکدیگر متفاوتند (جسمی و روحی) ... من بعد از این کتاب حس کردم که باید بروم شنگول منگول بخوانم!!