شوخی (1) میلان کوندرا

 

"زیستن در دنیایی که هیچکس بخشوده نمی شود و هر نوع رهایی غیر ممکن است, زیستن در جهنم است." 

قسمت اول

لودویک در دفتر کار خود با هلنا که از طرف رادیو برای مصاحبه آمده است ملاقات می کند. او در پی دست به سر کردن این مصاحبه کننده (به زعم خودش احمق متعصب کمونیست) است اما با پی بردن به این موضوع که "هلنا زمانک" ممکن است همسر پاول زمانک (دوست سابق دوران دانشجویی که به دلایلی به دشمن ابدی لودویک تبدیل شده است) باشد, نقشه ای به ذهنش می رسد و تصمیم می گیرد به نوعی هلنا را اغوا کند و بدین ترتیب از پاول انتقام بگیرد. او مطابق نقشه اش عمل می کند. هلنا قرار است برای گرفتن گزارشی از مراسم سنتی "سواری شاهان" به یکی از نقاط موراویا برود که از قضا آنجا زادگاه لودویک است. لودویک تصمیم می گیرد این آیین انتقامی! در آنجا رخ دهد لذا او هم بعد از سالها به زادگاهش باز می گردد تا مقدمات آن را فراهم نماید. این بازگشت به نوعی به مرور خاطرات گذشته منتهی می شود و کل داستان روایت وقایع این سفر سه روزه  و یادآوری های گذشته است.

داستان چهار راوی متفاوت دارد و در هر فصل , داستان از زبان یک راوی بیان می شود و در فصل آخر وقایع پراکنده از زبان سه راوی به کانون خود می رسند. نوع روایت اجازه می دهد که به تفاوت دیدگاه ها و درونیات اشخاص پی ببریم. این روایت ها هر کدام به مثابه یک ساز هستند که در کنار هم موسیقی کتاب را شکل می دهند:(ادامه مطلب با خطر لوث شدن همراه است)

* 

پ ن 1: یه چیزای دیگه هم نوشتم که در قسمت بعد جمع و جورش می کنم! دیدم مطلب طولانی شد گفتم درز بگیرم.

پ ن 2: فرانی و زویی امشب تمام می شود و بعد از مطلب شوخی (2) آن را خواهم نوشت. لینک قسمت دوم اینجا

پ ن 3: کتاب بعدی که شروع به خواندن خواهم کرد سه گانه نیویورک اثر پل استر خواهد بود. پس از آن گزارش یک آدم ربایی اثر گابریل گارسیا مارکز خوانده خواهد شد.

پ ن 4: نمره کتاب از نگاه من 4.2 از 5 است. (در سایت گودریدز 4 و در آمازون 4.6)

لودویک

او در ابتدای دوران دانشجوییش به حزب کمونیست می پیوندد. او کمونیستی معتقد و فعال و سخنور است که حس طنزی چشمگیر دارد. از نظر دوستانش کمی فردگراست چون لبخندهای عجیبی دارد (گویی در هنگام لبخند زدن به خودش فکر می کند!!) و کمی هم متهم به داشتن تریپ روشنفکری است (دشنامی معمول در ابتدای روی کارآمدن کمونیست ها). روزی در جواب کارت پستال دوست دخترش که برای گذراندن دوره جهادی-آموزشی به یک اردوگاه رفته است, به شوخی جمله ای می نویسد که همین جمله سرنوشت او را تغییر می دهد. طبیعتاً این کارت پستال به سمع و نظر برادران یا خواهران گمنام! آنجا می رسد(طرح روی جلد کتاب) و پس از چند روز لودویک برای بازجویی احضار می شود و تلاشش برای اثبات شوخی بودن مطلب به جایی نمی رسد و در جلسه حزبی, که در تالار دانشکده برگزار می شود ( بر اثر جوی که سخنرانی آتشین زمانک ایجاد کرده است) به اتفاق آراء از حزب و دانشگاه اخراج می شود. پس از اخراج مطابق قانون به خدمت مقدس سربازی می رود , آن هم در پادگانی که مختص دشمنان جامعه و کمونیسم است; دو سال سربازی! اما می توانستند هرقدر که می خواهند آنها را نگاه دارند. این گونه می شود که مسیر زندگیش در اثر یک شوخی کن فیکون می شود همانگونه که مسیر حیات اجتماعی جامعه در اثر چیزی شبیه شوخی تاریخ تغییر پیدا کرده است.

یکی از مشکلات اساسی لودویک , نفرتی است که در درونش ریشه می دواند, نفرتی که از تحمل بی عدالتی ناشی می شود. این نفرت نهادینه شده مانع از عشق و دوست داشتن می شود. در جایی او بیان می کند که با هرکس که روبرو می شود او را در ذهنش به تالار دانشکده وارد می کند و نظاره می کند که آیا این شخص نیز دستش را در محکومیت او بلند می کند یا نه؟ و می بیند که همیشه دستها همگی بلند می شوند. او پس از گذشت 15 سال هنوز در تالار است ... و مملو از حس انتقام.

تنها عشق واقعی لودویک دختری فقیر به نام لوسی است که در دوران سربازی با او روبرو شده است (در این زمان هنوز تجربیاتش از بی عدالتی تکمیل نشده است). لوسی برای او منبع آسایش و محبت است و در عین حال گریزگاهی از خودش. رابطه آنها در ابتدا کششی روحانی است و تنها وقتی لباس نویی برای لوسی می خرد و او را در لباس زیبا می بیند , کشش جسمانی نیز پدید می آید. یکی از درونمایه های اصلی داستان همین جدایی جسم و جان یا همراهی جسم و جان در کنش عاشقانه است. لوسی هیچگاه در داستان راوی نمی شود و ما سرگذشت او را از خلال روایات لودویک و کوستکا می خوانیم. اتفاقاً به همین دلیل تا انتها در هاله ای از ابهام باقی می ماند. اما قدر مسلم آن است که لوسی به واسطه تجربیات ظالمانه دوران نوجوانی به این نتیجه رسیده است که جسم کثیف است و عشق معنوی و غیر جسمانی است و این دو با هم ناسازگارند. همین اعتقاد لوسی و عدم کشف موضوع و ریشه هایش توسط لودویک باعث ویرانی رابطه آنها می شود.

هلنا

راوی دوم , هلنا, زنی است که دنیایش بر مبنای تلقین استوار شده است و نه استدلال. در زمان دانشجویی با زمانک آشنا می شود , مردی که نه اهل سیگار است و نه مشروب اما بدون تحسین شدن نمی تواند زندگی کند و این, الکل و نیکوتین اوست. دو سال اولی که بدون تعهد , با هم بودند طبیعتاً برای زمانک دوران خیلی راحتی بوده است اما پس از آن در اثر فشار کمیته حزبی و اخلاقیات آن دوران , زمانک برای حفظ موقعیتش با هلنا ازدواج می کند. ازدواجی که هیچ گاه از نظر زمانک مبنای عشقی نداشته است ولی هلنا با خودفریبی (یا فرار از واقعیت) آن دوران را سرشار از عشق می دیده و می بیند. زندگی هلنا در زندگی حزبی خلاصه شده است و احساساتی را که نمی تواند در خانه خرج کند, در حزب خرج می کند. او نیز به دنبال عشق است و غم دورماندگی و نوستالژی دوران ابتدای روی کارآمدن حزب (دوره اخلاقیات انقلابی) را دارد. حالا نیز همه عشقی که از او دریغ شده را در قامت لودویک می بیند و می یابد. او واقعیات را مسخ می کند و آن را با آرزوهایش همانند می کند.

یاروسلاو

این نوازنده موسیقی , دوست دوران نوجوانی و جوانی لودویک و عاشق هنر فولکلور و سنتی منطقه خود است. او در ابتدا کمونیست نبود اما پس از این که آداب و رسوم سنتی مورد حمایت حکومت قرار می گیرد به حزب می پیوندد. اما حالا پس از گذشت این سالها , می بیند که اقبال مردم به این هنرها و مراسم کاهش چشمگیر داشته است و آن حمایت ها هم کاهش یافته و احمق هایی که فرق ویولن و گیتار را نمی دانند در باب موسیقی اظهار نظر می کنند و تصمیم گیر هستند و خلاصه همه چیز از درون پوک شده است. امیدش به پسرش است تا به اهداف او برسد اما نسل جدید اهمیتی به ارزشهای نسل قبل نمی دهد. او می بیند که همه چیزهایی که به آن عشق می ورزد الان مایه خنده و تمسخر مردم است. او دنیای رقت انگیزی دارد:

من همیشه در یک زمان در دو دنیا زندگی کرده بودم - به همسازی دو جانبه آنها اعتقاد داشتم .
دلحوشیِ بی اساسی بود. حالا از یکی از آنها محروم شده بودم . از آن که حقیقی بود. حالا تنها دنیای افسانه ها برایم باقی مانده است.

کوستکا

او یک مذهبی متمایل به کمونیسم است و قبل از روی کار آمدن کمونیست ها از آنها دفاع می کند , او در پی تشابه یابی بین انجیل و مارکسیسم است. پس از آن و در زمان دانشجویی لودویک, به خاطر تمایلات مذهبی اش تحت فشار قرار می گیرد و ناچاراً به اخراجی خودخواسته تن می دهد و برای کار به مزرعه ای می رود (در آن زمان لودویک به این خاطر که اعتقادات مذهبی موضوعی شخصی و خصوصی است از او دفاع می کند). در مزرعه با لوسی روبرو می شود و به او کمک می کند تا به زندگی طبیعی بازگردد و طبیعتاً عشقی نیز پدید می آید اما می خواهد از آن فرار کند و این بار هم فشارهایی را که به خاطر مذهبی بودن او به رییس مزرعه وارد می شود را مستمسک خود قرار می دهد و باز به اخراجی خودخواسته تن می دهد. به صورت اتفاقی لودویک را می بیند و او برایش کاری در زادگاه خود دست و پا می کند. عقاید خاصی در مورد عدالت و عشق و نفرت دارد که جالب توجه است (مانند همان جمله ای که در ابتدای مطلب آورده ام... البته پرت و پلا هم دارد). دچار تردید عظیمی است و معتاد به خیره شدن به بالا و آسمان و بهشت! است.

***

وجه مشترک این چهار راوی , تجربه شکست و گرفتار شدن در دام شوخی و رنج بردن از فاجعه ای شخصی است که شاید از بیرون چرند و خنده دار به نظر برسد:

اما اگر انسان در زندگی خصوصی خود محکوم به ابتذال باشد، آیا می تواند از صحنه ی تاریخ فرار کند؟ نه. من همیشه عقیده داشته ام که تناقض های تاریخ و زندگی خصوصی صفاتی یکسان دارند: کار هلنا در دام شوخی فریب آمیزی که لودویک برایش گسترده تمام می شود; کار لودویک و تمام آن دیگران در دام شوخی که تاریخ با آنها کرده است تمام می شود: دام آوازه آرمانشهر،آنها به زور راهی به دروازه  های این بهشت برای خود گشوده اند، اما هنگامی که در با صدا پشت سرشان بسته می شود، خود را در جهنم می یابند. در چنین وقتهایی حس می کنم که تاریخ حسابی دارد می خندد.